खण्ड ४
सेढाईको स्वस्थ्य १५
बिषय सूचि
सेढाईको स्वस्थ्य
पाठ १ रोग
रोग
रोग ः
रोगः
नीरोग ः
मधुमेह
हृदयघात
मुटुरोग
पाठ २ स्वास्थ्यः
स्वाथ्य
आरोग्यः
स्वास्थ्यः
आदिम कालिन बन्धु
स्वस्थ्य ः,
आयूर्वेद घरेलु
उपचार
पाठ ३ सिद्धिः
सिद्धिका उपाय ः
कत्र्तव्यपालनः
१. कर्मः
२. अकर्मः
३. विकर्मः
स्वरोदय ः
पाठ ४ योगः
योग के ः
योग किनः
योगः
योगः
योगः १
योग २
योग ३
कुण्डलिनी योगः
क. नादः
ख. नाडी ः
ग. वायू ः
ड. चक्रः
१. मुलाधार चक्रः
२ स्वाधिष्ठान चक्र
ः
३. मणिपुर चक्र ः
४.अनाह्त चक्र ः
५. विशुद्धि चक्र ः
६. आज्ञा चक्र ः
७.सह्रसार चक्र ः
च) कुण्डलीनीः
च. मोक्षः
अष्टाङ्ग योगः १
वहिरङ्ग योगः २
योग उपचार विधिः
१. यम ः
क.सामाजीक अनुशासन
२. नियमः
क.व्यक्तिगत
अनुशासनः
३.आसन ः
जडीबुटीः
अन्तरङ्ग योगः
हठयोगः
षटकर्मः
मन्त्र योगः
लययोगः
ज्ञानयोगः
बहिरङ्ग साधानाः
३.षटसम्पतिः
अन्तरंग साधानाः
राजयोगः
भक्तियोग ः
कर्म योगः
कर्मयोगको भेदः
पाठ ५ आसन
ताडासनः
सूर्यभदी आसन ः
सूर्यभेदीआसन
पाठ १ रोग
रोग ः १
शरिर जड प्रकृती
अन्न पाचनशक्ति ज्ञानेन्द्रिय कर्मेन्द्रियमा ।
वायू मल विकार
विशाक्त रक्तसंचार कव्जियतका अशुद्धिमा ।।
पाचन प्रणलीमा
सामान्य कुण्डलीनी शक्तिको असर योग्यमा ।
दिर्घ खानपिनको
असन्तुलनमा योग न्यास ध्यान सदा आरोग्य ।। १
गर्नु सेढाईले
त्यागि रोग परम्परावादि संस्कृति इन्द्रिय वशमा ।
शरिरको गति श्वास
संयम रक्त प्रवाह आत्मबल राख्नु सबमा ।।
मनको दृढ भई मूल
स्वाधिष्ठान मणिपुर अनाहत विशुद्ध चक्र ।
आज्ञा सहस्रचक्रहरु
कुण्डलिनी जगाउनु षटकर्म द्यौती यत्रतत्र ।। २
वस्ति नेती लाटक
नौलिक कपालभाती गरी गराईनु स्वास्थमा ।
लागि जगाउनु
कुण्डलीनी र चक्र आरोग्य योगशान बसाउनुमा ।।
साथमा ४ उत्तमकर्म
अथीर्थी आत्र्त जिज्ञासु ज्ञानी सदामा बनिनु ।
त्याग क्षमा
सेवाभाव कत्र्तव्य,ममता ईशवसमा
जाग्नु हरदम रहनु ।। ३
रोग ः २
कफ,वात र पित्त जनित शरिर र जनको प्राणी र
प्राणमा चल्छ ।
वायुको नाडीको गति
सर्प झै ,जुगागती लामो फड्को हाल्दछ ।।
पित्तको गतिले
भ्यागुताको चाल जस्तो छोटो फड्को पनि हाल्दछ ।
कफको नाडी हाँसको
चाल र गति विस्तार – विस्तार
हिड््दछ ।। १
वायू ः-
बढी रसले पिरो, तितो, टर्रो,घटी रसले गुलियो, नुनिलो, अमिलोमा ।
शरीर दुख्छ,वातमा दुःखदायी कठिन रोगहरु बढि शरिरमा
लाग्दामा ।।
रोगको वासस्थान
नाभीको आस, पास वा अमाशयको तल्लोभाग हुँदा ।। १
पित्त ः-
आहारमा नखानु रस
पिरो, अमिलो, नुनिलो पित्त बढ्छ ।
घट्छ रस गुलियो,तितो, टर्रो सेवनले व्यवहारमा चढ्छ ।।
मिलाई खाना,मान सम्मान औषधीबाट गर्नु,दुषित नगराउनु ।
पित्तले शरीरमा घाउ,खटिरा,पाचन र चर्मरोग पनि लाग्नु ।। १
वसि अमाशयको
मध्यभााग कलेजोमा हरदम दुख पिडा दिन्छ ।
जीवन रस,शक्ति क्रय र क्षयका सन्तुलन पित्तलेनै
बिर्गार्दछ ।।
मिठो,मसिनो खाद्दमा आरमपछि गर्नु दैनिक कामकाजी
हुनुपर्छ ।
सुताहा,अल्छि,निरस भए शरिरले उर्जा उत्सर्जन नगरी रोग बन्छ ।। २
कफ ः-
कफ बढ्छ रस गुलियो, अमिलो, नुनिलो,घट्छ रस पिरो, तितो, टर्रोले ।
उसै व्यवहारमा शरीर
फुल्नु, सुनिनु,वास अमाशयको माथिल्लो भागले ।।
चिल्लो अधिक नून,चिनी वा कार्वोहाईट्ेट सेवन नगर्नु
फूर्सदिलो वयमा ।
अधिक काम,प्रसुत,बैराग्य र निराशा हटाई खाद्दमा नियन्त्रणगर्नु कफमा ।। १
रोगः ३
शरिर मनका प्रभावमा
दृश्य अदृश्य कष्टदिइ रोग बन्छ ।
जीव रस खानपिन
चेतना मानव वाँच्ने शिक्षाले सृजिन्छ ।।
भूधराका उपलब्धीमा
समाज सफा विश्व जीवको घर छ ।
मानव जात दुख रोकि
किटाणु नासि रोगमा आरोग्य बन्छ ।।
नीरोग ः-
सजीव प्रणाीको शरिर
र मनमा श्रृजित अवस्थाहरुमा ।
असामान्य र असहज
अदृश्य कीटाणुले भरिएको शरिरमा।।
आक्रमण शारिरीक र
मानसिक वृति रोगले जीवकोषमा।
कष्ट पिडामा शुलि
नलि र र्आषधि विहिन जीव वाँच्छ निरोगमा।।
रोग उत्पत्ती हुनका
कारण:-
शिशु अवस्थामा
गरिएका सेक ताप बढी हुनु अथवा कम हुनु शरीरमा ।
प्रकृती विरुद्ध
गरीएका गलत रहन सहन र वातावरण प्रतिकुल रहदामा ।।
गरिएको आहार, विहार, आचरण, मानसिक तनाव, डर, चिन्ता व्यप्तिले ।
पिर प्रकृती नै
मुख्य रुप जिम्मेवार हुन,समभाव र
निति विधीमा छ कर्मले ।। १
मधुमेह ः-
नेपालीले
सामान्यभाषामा चिनिको रोग मधुमेह अर्थात डाइबेटिसलाई बुझदछ ।
मानव शरिर रगतमा
ग्लुकोजको मात्रा बढेर मधुमेह रोग हुने गर्दछ ।।
शरिरको
प्यांक्रियाज नामक ग्रन्थिबाट उत्पादन हुने इन्सुलिन हर्मोन त्यस्मा अनियमितताभई
रोग लाग्छ ।
बुझनु इन्सुलिनले
चिनि वा कार्बोहाइड्रेटलाई पचाउने काम गरि रगतमा सन्तुलित र नियमित बनाउछ ।।१।।
खानाबाट जब
इन्सुलिनको उत्पादन हुन छाड्छ रगतमा चिनिको मात्रा बढ्न जान्छ ।
तव प्यांक्रियाजले
प्रयाप्त इन्सुलिन उत्पादन नगर्दा सरिरले इन्सुलिनको नभई मधुमेह भैजान्छ ।।
रगत नभई रक्तसंचार
प्रणाली नहुने र पानी , रक्तकोष , लवण तथा रसायनहरुको समिश्रणबाट रगत बनेको
हुन्छ ।
कुनै पदार्थहरु निश्चित
अनुपातमा नरहे रक्त गुणमा परिवर्तन भैहाल्छ।।२।।
यहि समग्र
रक्तसंचार प्रणालीले सरिरको आन्तरिक कार्यसंचालनमा राखि रहन्छ ।
मानव जिवन यापनमा
आइरहेको परिवर्तन , विलासी
जिवलशैली,भौतिक मेहेनतको कमीले मधुमेहका रोगी
बढिरहन्छ। ।
विश्वमा धेरै मानिस
मधुमेह बाट प्रभावित भई सबै उमेर समुहमा स्वास्थ्य समस्या भएको छ ।
खानपान जीवनशैलिले
नेपालको ग्रामिण क्षेत्रमा केहि व्यक्ति मधुमेहबाट प्रभावित भै रहेको छ ।।३।।
मधुमेहको कारणमा
सरिरमा प्रयाप्त इन्सुलिनको उत्पादन नहुदा परिश्रम गर्ने बानि कमिमा पनि ।
त्यस्तै सरिरले इन्सुलिनको
उपयोग नगरी रगतमा चिनिको मात्रा बढ्न गइ मधुमेह हुने शहरीय अखाद्द खानामा छ नी
।।क।
आनुवांशिक कारण
पिता पूर्खा बाबु आमामा मधुमेह भएको खण्डमा छोराछोरीमा पनि सर्ने थोरै सम्भावना
रहेको छ ।ख।
बढि मोटो रहनु र
आवश्यक भन्दा बढि तौल हुदा यस्ले अरु मधुमेह हुने सम्भावना बढिको छ ।ग।
भाइरसको संक्रमण
यहा प्यांक्रियाजको विटा कोश ९ जसले इन्सुलिन उत्पादन गर्छ ० मा भाइरसको संक्रमण
हुदा इन्सुलिनको उत्पादन नहुने हुदा मधुमेह हुने छ ।घ।व्यायामको कमी ,योग अस्वस्थ आहार विहार , उच्च रक्तचाप र रगतमा बढि कोलेस्टेरोल
पाल्नु पनि मधुमेहका कारक रहन्छ।।४।।
सखे बुझ लौ मधुमेह
मुख्यतया तिन प्रकारका हुने व्याप्त संन्तान सुख छिनिदिने ।
यस्तै ।क। टाइप वान, यो सामान्यतया बालबालिकामा हुने र
इन्सुलिनको उत्पादन सुन्य अर्थात अत्यन्त न्युन रहन्छ । ।
रोगीलाई बचाउन
कृत्रिम रुपमा इन्जेक्सनद्धारा इन्सुलिन चिकित्सकको सल्लाहमा दिनुपर्ने हुन्छ ।ख।
टाइप टु ,यो त प्रौढ अवस्थामा हुने र
प्यांक्रियाजले कम इन्सुलिन उत्पादन गर्छ र
सरिरले पनि
इन्सुलिनको ग्रहण गर्न असक्षम रहन्छ । उमेर अनुसार व्यक्ति ग्रसित बन्ने गर्छ,।ग।
जेस्टेसनल मधुमेह, गर्भबती महिलाहरुमा जुनैपनि बेला रगतमा
चिनिको मात्रा उच्च हुनगइ
मधुमेह भई
जेस्टेसनल मधुमेह कहिन्छ ।।५।।
मधुमेहका लागे । १।
छिटो छिटो पिसाव लाग्ने र तिर्खालाग्ने ।२। बढि भोक लाग्ने ,
आखा तिरमिराउने वा
।३। शरिरको वजन घट्ने , थकाइ महसुस
हुने ।
उस्तै। ४। वाकवाकी
लाग्ने ५। लामो समयसम्म चोटपटक निको नहुने ।५।
हात खुट्टा
झमझमाउनु , रिंगटा लाग्ने लक्षण देखिने ।।
बच्नु मधुमेहका
रोगीमा अन्धोपन हुनसक्ने वा दृष्टिविहिन हुने खतरा छ ।
रगतमा भएको अध्यधिक
ग्लुकोजले आखाको रेटिनामा भएको रक्तनलीमा
क्षति पुराउदा र
स्नायु प्रणालीको मुख्य अंग मस्तिष्कमा पनि क्षति पुराउने हुन सक्छ ।।
धेरै मधुमेहका
रोगीमा मृगौलाको रोग , मुटुका
विभिन्न रोग तथा नशा सम्बन्धी रोगका कारण मर्ने ज्यादा देखीएको छ ।।६।।
नआतिनु मधुमेहको
उपचार विकल्प सधै रहन्छ ,जनले
व्यवस्थापन मुताविक रगतमा भएको चिनिको मात्रा घटाउनु ।
रक्तकोशमा क्षति
पुराउने अन्य तत्वको निवारण गरि उपाय अपनाई
।१।इन्सुलिनको
मात्रा यथावत राखी रगतमा ग्लुकोजको मात्रा नियन्त्रण गर्नु ।।
अस्पतालमा उपचार
गरी खोपमार्फत नियमित इन्सुलिन लिने गर्नुपर्दछ ।
अब ।२। रक्तचाप
नियन्त्रण ।३। खानामा विशेष ध्यान पुराउने ,
बढि कार्वोहाइड्रेट
भएका खानेकुराको सेवन नगर्ने । ४। धुम्रपान र मध्यपान त्याग्ने सर्तक बन्नु छ
।।७।।
खानपिनम ।५। बढि
चिल्लो युक्त पदार्थको सेवन नगर्ने ।५। सन्तुलित र नियमित भोजन लिने ,
नियमित व्यायाम
गर्ने निशच्तिा रहनु छ ।
पञ्चकोश अन्नमय,प्राणमय,मनोमय,विज्ञानमय र आनन्दमय लाई योग गरिनु जरुरी
बन्छ ।।
मनमा आउने तनाव
हटाई आफनो विचार बचन र निर्णय बाधिनु पर्दछ।
मनमस्तिष्क नथकाई
नकरात्मक सोच आरोग्य योगा नियममा बस्नु पर्दछ ।।८।।
तुलसी पात,शिसौको पात पात,बेलको पात,दूवो ७ वटा सफा गरिनु ।
निमको ३ पात,टिमुर ४ दाना शुभ खालि पेटमा नित्य राम्रो
चपाउनु ।।
पानी शुद्ध सफा,चिलाए ल्कोभिन,गौ आर्क र हल्का शुद्ध तेल मासिले ।
उस्तै ३ घण्टामा ५०
ग्राम सनातनी खाद्द,१० ग्राम
ओखर,काज सेवनले ।।
प्राकृतीक खाना
खानु गुलियो चिल्लो कम खाई समयमा रक्त्त परिक्षणले ।
क्वै रोग लाग्दैन
असाध्यै,सुगर मधुमेह जनीत चिन्ता र भय रहित हुनाले
।। ९ ।।
ह्दयाघात ः-
ह्दयाघातको खतरा
चिकित्सक जानुन,तर वंशानुगत,मानसिक तनावले हुन्छ ।
निश्चित कारण
भेटाउन,कारण पत्ता अवस्थाम चुरोटको सेवन सहयोगी
बन्छ ।।
शरिरको उच्च
कोलेस्ट्रोल, मधुमेह,उच्च रक्तचाप,मोटोपना,कम्मरमा धेरै बोसोले ।
अत्यधिक मदिराको
सेवन, डिप्रेसन,मानसिक तनाव,हटाई
स्वस्थ्य आरोग्य योगाले ।। १
मुटु अस्वस्थ्य ः-
जनको छाती दुख्नु, मुटु ढुकढुक हुनु, स्वाँस्वाँ हुनु, खुट्टा सुन्निनु, बेहोश हुन्छ किन ।
बढी थकाइ लाग्ने
व्यक्तिले मुटुरोग हो कि जानु चिकित्सको परामर्श,जोखिम चिन ।।
जानकारी,लक्षणलाई समीक्षा संगै चुरोटको सेवन,मुधुमेह,उच्चरक्तचापको जोखिम ।
उच्च कोलेस्ट्रोल,मोटोपना,मदीरापान, मानसिक तनाव,वंशाणुगतको बिचारी लक्षण ।। १
मुटु सानो
पम्पजस्तो अङ्ग,रही छातीमा
जन्म मरणतक रगतको चाप लिन्छ ।
धमनी,कोशिका संचारहरुमा पठाइ जनको मुटुले
हाम्रो सुस्वास्थ्यको बनिन्छ ।।
मान्छेहरुमा
हृदयघात,हृदयका भिन्न रोग,समस्याहरुले जन मरिरहेका तथ्य छ ।
हृदय,मुटु, माया, दया, भावना त आनन्दलाई मुटुसंग जोडेर गतिशिलता बन्छ ।। २
जन छातिमा मुटुको
संवेदनशीलता,महत्वलाई ध्यानले हृदयमा नकारात्मक नबन ।
त्यागि व्यस्त
जीवनशैली, अधिक खाना,रसायन,तनाव,अशुद्ध जनले कदापी नगर ।।
ज्ञप्रकृती तिम्रा,दैनिक व्यायाम, खेलकुद,योगा आसन,ध्यान,न्यास,जप,तप यज्ञमा पर ।
रोकी हृदयको
असामहीक मृत्यूलाई,मुटु उपचार
अनि सचेतना जीवनको वारपार ।।३
पाठ २ स्वास्थ्यः
निरोगी बन:-
१.जन तिमी दैनिक ८
गिलास पानी पिउनु २. दैनिक हरियो साग खाने गर्नु । ३
आहारामा सलाद
समावेश गरी ४. हल्का टुसा उम्रेका अनाज खाने गर्नुपर्छ ।।.
सुतेर ब्यूझेपछि एक
गिलास मनतातो पानी,कागतीको रस
राखेर पिउने गर्नु । ६.
प्रङ्गगारिक सफा
फलफूल खानु ७. बढि चिसा,तातोे
पेयपदार्थ नपिउने गर्नु ।। १
८.हरदम चिया÷कफी नपिउने ९.खाद्द,फल रेसायुक्त,अनाज तरकारी दैनिक खानु ।
१०. नुन कम,पिरो गुलियो नखाने ११.तेल ध्यूमा तारेको र
डढेको फोहोर नखानु ।।
१२. तरकारी सफा
गरीएको बोक्रा नफाल्ने १३. भुटेको भटमास, मकै, चना खानु ।
१४. बिहान खाजा,रातीको खाना ७ बजेभन्दा ढिलो नखानु,परिवार मिलि खुसि रहनु ।। २
१५. खाजा,खाना खानेबित्तिकै नसुत्नु,दातमुख, हात धुनु १६. चाँडै सुत्नु,चाँडै उठ्नु
।
१७. आराम ८ घण्टा
मस्त सुत्नु १८. रक्सी, चुरोट र
सूर्ति,गुटका,पान स्पारी नखानु ।।
१९. बिहान छिटो
छिटो ३० मिनेट हिड्नु २०. व्यायाम हल्का गर्ने तनावले काम नगर्नु ।
२१. सुख,दुःखमा घुमफिर, हिमचिम र गफ वात घर परिवार मिलि सर
सल्लाहा धर्नु ।। ३
२२.जप,ध्यान,प्रार्थना, पुजापाठ दैनिक गरी २३. बजारका जंकफुड, फास्टफुड सेवन नगर्नु ।
२४. दिल,आत्मा र मनमा मनोरञ्जन श्रृजी २५. समष्टी
कर्म फलमा चित्त चङ्गा बनाउनु ।।
२६. भद्दा,मोटो,बेखुसि रोकी २७. स्वस्थय शरीर रोग निदान गरी सधै खुसि सुखि गराउनु ।
२८. शरिर,मुटु ब्लडप्रेसर,सुगर विचारी २९. शाकाहारी खानपान शैली जन
मनले अपनाउ ।। ४
३१. दिनहुँ खुसिभै
मजाले हाँस्नु ३२. घर समाजमा आफूलाई निरिह कमजोर नसम्झनु ।
३३. आय व्यायभारमा
सकारात्मक सोचाईले पारदर्शि बनि ३४. ध्यानपाठ कर्म जगाउनु ।।
वाताबरण,ध्वानी प्रदुषणवाट जोगिई परम्परा धर्म
कर्म कला संस्कारको शिक्षामा बर्सनु ।
शिक्षा,प्रविधी,पर्यावरण देश माटो सुहाउदो ज्ञान शस्त्र शास्त्रमा नेपाली भै बाचि रहनु ।। ५
आदिम कालिन बन्धु
स्वस्थ्य ः-
त्यो निराकार
ब्रम्हा,यो साकार ब्रम्हा (प्रकृती) पनि पूर्ण छ ।
पुर्ण निराकार
ब्रम्हाबाट पूर्ण साकार ब्रम्हा प्रकट भएको छ ।।
पूर्णबाट पूर्ण
निकाल्दा वा जोड्दा सधै पूर्ण नै हुन्छ ।
ब्रम्हत्व ॐ
ब्रम्हातित्,ब्रम्हलिन ज्ञानको पालनाले दिन्छ ।।
म गुरुरुप
परामात्मलाई नमस्कार गर्दछु ।
ति एक भएर पनि अनेक
कल्याणकारी हुं ।।
शान्तिदाता
स्वसुखवाट उत्पन्न कल्याणकर्ता हुँ ।
सुखदाता पूर्ण
प्रभुलाई व्यपाक लागि प्रणाम गर्छु ।।
यो काल चक्र जसवाट
संपूर्ण जगत पैदा होईजान्छु ।
जसमा सबै स्थिर
रहन्छ र फेरी लीन धुव्रसत्य हुन्छ ।।
कालको ग्रह,सूर्य,शारिरिक प्रणाली,आत्मा रक्त
संचार ।
यि काल (समय) नै हो
प्राणी परिपालक,नाशक अपार
।।
चित्त अथवा मन
चेतनाको केन्द्र भएकोले ।
चित्त सुद्धिलाई
धर्मको मूल मानिएकोले ।।
बर्षेा आरोग्य भएर
आनन्दपूर्व शुभ कर्म गर्दे बाँचौ ।
काधँले पूर्ण
समझदारिका साथ ईमन्दारीपूर्वक नाचौ ।।
जिम्मेवारीलाई पुरा गर्नुपर्छ, फल स्वतः प्राप्त हुन्छ ।
ब्रम्ह बिष्णु
महेश्वर अ,उ,म एकाकार व्यापक रहन्छ ।।
आलस्य,निन्द्रा र हिसांबाट सधै जनले पछि हट्नु पर्छ
।
शस्त्र र
धर्मशास्त्र,बाबु गुरु बाट शिक्षा लिनु पर्दछ ।।
ऋण राष्ट्र
मित्रलाई नभुल्नु ग्राहक समय,मुत्यु
पर्खदैन ।
परिश्रम,ईश्वर र विद्यामा सधै चित्त लगाउनु पर्छ
।।
नाता निति र धर्म
मानेको फेर्नु हुदैन ।
धन विउ र वन नाश
कहिल्यै गर्नु हुदैन ।।
पाप,ज्ञान,विचार नथुन्नु,बाबु बाजे र
बराजु जान्नु ।
वेबिचारी अधर्मि र
मुर्खको विनय कहिल्यै नसुन्नु ।।
ऋण आगो शत्रुको शेष
बाकि नराख्नु ।
आदार कत्र्तव्य
ज्ञान चाडै देखाउनु ।।
हावा पानि खाना
प्राण रक्षक हुनु ।
प्रेम,करुणा,सत्कार ऋृदयमा लिनु ।।
अर्ति,औषधि ,धर्म तितो नमिठो हुन्छ ।
दाता माता ईश सेवा
गर्नु पर्छ ।।
धर्म उपदेश घर जहा
पनि संम्झिरहनु ।
माया पानी जरा तल
जान्छ बुझिरहनु ।।
ब्रम्हचार्य,सात्विक,सफाईले आयू बढाउछ ।
बृद्ध,शास्त्र,प्रकृतकिो अनुभव गर्नु पर्छ ।।
समय भूत,वर्तमान र भविष्यत् हुन्छ ।
समुन्द्र भूमि आमा
सहनशिला हुन पाउछ ।।
बालक,भोको,पामा दया देउ जनमा छ ।
हावा ईश्वर भाग्य
अदृश्य हितकारीमा छ ।।
राज्य,दीन,कुल वन्धु हुन तिम्रा सखे हुन ।
आगो रिस रोग पाल्नु
हुदैन टाढा राखे,तिन ।।
आईजाने,खाईजाने,दिईजाने सबै मान्छे हुन ।
द्रव्यनदि मोहमा
नबाधिनु सादा जीवन जुन ।।
रोग,अज्ञान पद शत्रु हुन जिवनमा नलिनु ।
बैद्य,मित्र,गुरुको समिपमा ग्राही भई बस्नु ।।
ईनाम,इज्यत स्वतन्त्रताको लडाई हुनु पर्छ ।
माता पिता गुरुको
आदार मधुर बोलीमा छ ।।
गोलि बोली प्राण
फर्कदैन यो वाण ।
गरिवी विधवा
गुरुसंग जिस्कनु क्षण ।।
इज्यात,देवता,राष्ट्रियता बेच्नु हुन्न ।
क्रोध,हिंसा र कलह बुद्धिमा नछुन ।।
जवान,धन,अम्वलमा मोह सदा नगर्नु ।
विद्या,बुद्धि,सिप खर्चमा बढ्छ शेष धर्नु ।।
आवास प्रवास,खाना देशले दिनुपर्छ ।
बन्धु मित्र गुरुको
हित सधै गर्नुृपर्छ ।।
शोक रति कुलत सदामा
भुल्नु ।
मूर्ख अधर्मि
हिंस्रकलाइृ नजिस्कन ।।ु
बाबु शिक्षक किताब
गुरुहुन जनका ।
हर्रो बर्रा अमला
सधै खानु गुणका ।।
ज्ञान ज्योति धर्म
सदा माथि छ ।
पानी दानी ज्ञानी
स्वरुप बदल्छ ।।
ज्ञान दान तप
स्वःधर्म परि पालनले ।
अज्ञात,मृत,मूर्ख कुपुत्र स्वाभाव हुनाले ।।
इन्द्रिय,पुत्र,शिष्य वशमा नराख्नाले ।
ब्रम्हाण्ड
मस्तिष्क शुन्य छ तपाईले ।।
ज्ञानी दानि
प्रेमीको नक्कल गर्नुृ पर्छ ।
अ,उ,म प्रणव हो अरु खोजी गर मर्नुछ ।।
मन,बचन कर्म एकाग्र धर यि तिन ।
जाग्रत,स्वप्न र शुसुप्ती सृष्टिका (बालक, जवान, बृद्ध )
अबस्था हुन ।।
प्रकास अकास ईश्वर
निजै जल्दैन ।
जन्म,कर्म धर्म कबै दुखमा दैन ।।
पुत्र,मित्र गुरु धन हुन स्वजन ।
योगी मित्र गुरुमा
स्वार्थ हुदैन ।।
छाया,पाप,मृत्यु सदा छोडदैन ।
वरियात, शवयात्र, आकस्मिक काममा ।।
तुरुन्तै नरोकी
बाटो छोडि दिनु आपदमा छ ।
ज्ञानयोग, कर्मयोग, भक्तियोग सुखमय छ ।।
पुरक,कुम्भक,रेचक प्राणयाम ति हुन् ।
विद्या, चरित्र, बोली मानवभूषण हुन ।।
दह, मन, बचन शुद्ध हुनुपर्ने छ ।
दिमाग, मुटु, फोक्सो प्राण हुन्छ ।।
अन्न,जल,मिठो बोली भुरत्न हुन ।
विचारी सेढाई जन
रम्छ जुन ।।
स्वास्थ्यः १
अमलपित्ता फेरी
हाडमा घाउ नै भए।
कब्जियत हुदा रोग जलोदर
यदि भए।।
गुदारोग हुदा काम
स्वमुत्र पनि गर्दछ।
शिवजीले गरिपान
शिवाम्वू त्यो ठहर्छ।।१
आखा कान दन्त
सुरक्षित बनाउन।
छालाको चाहुरी
जान्५ गाला पुष्ट बनाउन।।
आकको दुधमा घिउ
गाईको राख्नु पर्दछ।
बेस्सरी घोलिए
पश्चात चिसोमा राख्नु पर्दछ।।२
अनि इन्द्रियमा मल्नु
एक लाल बराबर ।
नपुसंक पनि हुन्छ
पुरुषर्थी सदावर।।३
बिनोद कम्ति भए
देखि पुदिना प्याजले पनि।
मिठो निन्द्रा दिने
गर्छ डण्डिफोर भए पनि।।
चिनिको लेपलेमास्छ
गानो गयो भने पनि।
त्रिपत्र सिमली
खानु पानि साथ भएपनि।।४
हलेदो दातमा राख्नु
जहा दर्द छ दन्तको।
वा कपुर त्याहा
राख्नु जहा प्वाल छ दन्तको।।
बरवरी मिलाएर कपूर
र अर्कतला।
चूर्णले दातमा
मल्ने गर्नुपर्छ निरन्तर।।५
मन आनन्दमा राख्ने
शरिर स्वास्थ्य राख्ने।
तेज बुद्धि तथा
शुद्ध रक्तलाई बनाउने।।
इच्छा सिद्धि
हुनलाई गतिवान बनाउने।
सबै जीवको मार्ग
राम्रो संग खुलाउने ।।६
अल्छि रोग मुर्खई
देहवाट हटाउने।
पवित्र ऋृदय पार्ने
साधना गर्न लगाउने।।
कामको नाम हो योग
त्यसैले गर्नु पर्दछ।
यस्को साधना गर्ने
यागिको मान पाउछ।।७
स्वाथ्य ःमन परेर
झयाउरे लेखेको,योगदानःहरि प्रसाद सेढाई
आरोग्यः-
जीवका खातिर मन
आत्मा जगाई जीव योगा आचरको ।
जाग्न लेख्छु हरि
भक्ति जीवलाई ज्ञान वाड्न समभावको ।।
नभन्नु जान्दछु भनी
दम्भि आशक्ति म भाव अंहमताको ।
पढी बुझि सुध्याई
दिनु ,ब्रम्हा बाणि नठानी धर्म कलुषको ।।
स्वास्थ्यः २
खानपिन आरम र
सदाचारचाहारा मन चित् आनन्द ।
जीव जाय जन्म इशको
सशभाव आत्मा आरोग्य वन्छ ।।
प्राकृतिक आहारा
दैनिक कर्म गरि रक्षा वंश र सन्ताना ।
सुखको कला ज्ञान
विज्ञानका शिक्षा चेतनाले स्वास्थ्य जना ।।१
रोग र निरोगको
भन्दा भीन्दै जीवका वाँच्ने सबै स्वरुप ।
शारिररिक मानसिक
सामाजिक वा आध्यात्मीक चेतना रुप ।।
जीव रहन्छ मानव
समाज रोग नासि अरु स्वास्थ्य बन्छ ।
खाद्दन्न योग
शिक्षा अनुशासनमा जीव आफै सक्षम बन्छ ।।२
उपचारः-
उपचारमा विश्वास
गर्न सक्नु डाक्टरको ।
आफू निर्भयी
आत्मवलमा रहनु रोगी जो ।।
स्वाभिमान जीन्दगी
सञ्जीवनी दिन्छ हरपल ।
भेटघाट स्नेह
हेरचाह औषधीमा जाग्छ विमारी हरघर ।। १
उपचार पद्धति ः-
जीव जन्म ,बालक पौढ हुदै बाँच्ने आयू पूरा जीवन तक ।
शरिरका नशा
रक्तसंचारउच्च र निम्नचापले नियन्त्रण भरसक ।।
नाडी ः-
हातका औला घाँटी
खुट्टावाट शरिर इन्द्रियको तापक्रम हेरी ।
बात,पित्त,कफ दोषमा औलाहरु सर्प भ्यागुता हास चाल विचारी ।।
छाला ः-
जाँचीछाला सूर्य
प्रकाशमा पहेलो सेतो कालो रातो छाला विचारी ।
खुट्टाईन्छ रोग
कामला पाण्डु कालोज्वार शोथ निदानके उपचार गरी ।।
आँखा ः-
जाँची आँखाको वर्ण
आकार रुक्षता र श्लक्ष्यता देख्ने नदेख्ने सबै ।
शरिरको पाञ्चभौतिक
तत्व,जात विजात रोग आँखाको रंग ज्योतीमा ।।
जिब्रो ः-
जिब्रोपनी छालाको
रोग उपचार विधि अनुसार खस्रो मसिनो ।
श्वास,रोगकव्जियतमा परिवर्तित रंग हुन्छ जिब्रो
उपचार गर्नु दरिलो ।।
नङ्ग ः-
हस्तमा रक्त , नङ्ग सधै गहूगोरो वा पहेलो सबै पन जाच्नु
।
पञ्जा औला चलाई र
गतिमा जलन ,रंग,शोध सुद्धिमा मन पखाल्नु ।।
आकृती ः-
प्रकृतिक कालो सावल
गहूगोरो र गोरोपनाको ईन्द्रिय अकृति नियाल्नु ।
लम्बाई मोटाई वर्ण
र छाया मुखाकृतितवाट न्यिाउरोपन हटाई आरोग्य बनाउनु ।।
भिटामिन ः-
खाद्द,खनिज लवण,जीवका लागि जटि जैविक कार्व्निक भिटामिन बुझनु ।
माछा हरियो सव्जि
फलफूल सबै रेटिनोल हुन भिटामिन ए हुनु ।
त्यस्तै
सूर्यप्रकाश अण्डा डि भिटामिन छ अमला अम्वा वि भिटामिन हुनु ।
व्यक्टेरिया दाल
अन्न मासु चिज कलेजो अन्य भिटामिनमा भिटामिन १ ग्राम रहनु ।।१
यर्जा सुर जैव
रसायन चक्रमा मल निष्कासनका पोषक तत्व ।
शक्ति कुशलता रक्त
शरिरबृद्धि निरोध सबै खनिज लवण खानु तक ।।
अहारा थोरै नियमित
सन्तुलन नगरी आरमले शरिर सुरक्षा बन्छ ।
हितकर अनाज मह घयू ,कर्म शुद्धिलाई जपतप ध्यान जीवले पाउछ ।।२
प्रजनन्शक्ति ,रक्त हड्डि मज्जा सबै ज्ञानेन्द्रिय
विधिका आरम ।
धैर्य मन,श्रम लगाव पूर्खा र सन्तान सबै शरिर
स्वास्थ्य नाम ।।३
आयुवेर्दिक घरेलु
उपचार तरिकाहरु:::::::-
खोकि ः
साधारणः
१।पिपला र
कचेडा९गण्डमाला०को दाना ३ ग्राम आधा चम्चा मह सित खाने २।अदुवाको सुठो,गोल मरिच १०० ग्राम आधा १०० ग्राम मह सित
खाने ।३। शुद्ध तोरिको तेलमा गुढ पकाएर खाने,मिश्रि काडा पिउने । ४।आकको दुध १५ थोपा नुनमा मिसाएर २ हप्ता खाने । ५। मन
तातो पानिमा धुलोअदुवाको सुठो,गोल मरिच १०
ग्राम पिपला र कचेडाको दाना,सुकमेल,अलैची,जेठी मधु लिाएर दैनिक आधा चम्चा खाने ६।आधा दुधमा १० ग्रामवेसार पकाएर पिउने ।
वाथको खोकि ः
१। दुधमा मिश्रि, ४ दाना मरिच,कचेडाको ३ दाना पकाएर सेवन गर्नु । २।
तुलसीको पात अदुवा लवाड। कपुर मिलाएर पाकेको केरामा राखि २ दिनपछि खानु ।
कुकुर खोकि ः
अदुवाको रस दुधमा मिश्रि, ४ दाना मरिच,कचेडाको ३ दाना पकाएर बनाई दैनिक २ पटक
खाने ।
वाथको खोकि ःअमला, मिश्रि, ४ दाना मरिच,कचेडाको ३
दाना पकाएर खाने ।
कफको खोकि ः
१।जेठिमधु अमला, मिश्रि, ४ दाना मरिच,कचेडाको ३ दाना पकाएर वा धुलो पारेर मह
सित खाने । २। चरिअमिलोको पातमाहिङ्ग,सिधे नुन,केराको पातको खरानी बनाई पकाई खाने । ३।
आकको जरा,अदुवाको रस,मरिच १ दाना,अमलतासको
जरा,लज्जावति र निमवेलपत्ता सिदे नुनको काढा
बनाई खाने ।
शारिरिक दर्द दिने
खोकि ः
अमला, मिश्रि, ४ दाना मरिच,कचेडाको ३
दाना पकाएर आधा गिलास ताजा उखुको रस मिलाई खानु । अन्य खोकि ः शरिर सर्दि गर्मि
अनुसारशुद्ध घिउ तातो भातमा राखि खाने,गाईको दुध,अदुवा,खोकिको जरामुरा धुलो मिश्रण खाने
बच्चाहरुको खोकि ः
माथिकै बिधिमा ३
भाग घटाई खुवाउने,शुद्ध तेल,आमाको खानपिन,कपडा,सरसफाईमा ध्यान दिने ।
रुघा ः
सामान्य ः
१। भुटेको,अधिक तेल ध्यू नभएको,तेजपात,दालचिनि,अलैचि,राज केशर,ल्वाड।,फिडकरी,काफलको बोक्रा,अदुवातुलसी को पात ,मरिच,त्रिफला खाने ।२। शरिरमा ताजा तेल लगाउनु ,मौसम अनुसार आहार र कपडा लगाउनु ।
टाउको दुखेमा ः
आकको दुधमा १० दाना
चामल भिजाई सुकेपछि चूर्ण बनाई सुध्ने । कालो मास,चना,मकै भूटेर सुध्ने खाने । अदुवाको,लसुन,पिप्ला रस खाने तेलमातारेर,खाने । तातो
तेल मालिस गर्ने ,पुरानो मह
खाने ।
सास फुलेमा ः
आपको कलिलो पात,लज्जावतिको जरो,आकको कलिलो पात,खाने चुना कचेडा ४ दाना,फिडकरी,निमको बिउका साथ मिश्रि काढा खाने,लगाउने ।अमला,माकुराको
गुड,कुरकुरे झार,कालो जिरा,बेसार केशर,ल्वाड।,फिडकरी,काफलको बोक्रा,अदुवा,तुलसी,बेलपत्ता,मरिच,धनिया,त्रिफला चूर्ण महसित खाने ।
दम ः
ज्वानो,आकको पात,गुढ मिलाएर पकाउने र पानि खाने । धेरै बढेमा थोरै मह चटाउने । अम्लपित्त ः
हर्रो बर्रो अमला मह र गुढमा पकाएर खाने ।निबुवा,कागतीको रस परवलको पनत,पिपलाको
काडा,निम,डढाएको नरिवल खरानी,खाने चुना
पानिमा भिजाएको सफा पानि,मिश्रिकाढा,पिप्ला,अदुवाको रस,पहाडिय
अलैचि को त्रिफलामा खानु ।
स्वर नखुल्नु ः
पिपला,गोलमरिच,सुठो,हिङ्ग,बडहरको पात,सिमलीको पात,मुलाको ४ दाना,मह,मिश्रि काढामा सेवन गर्ने ।
अपच,खाना नरुच्ने ः
अदुवाको रस,सुकमेल,ल्वाङ्ग,गोलमरिच ,कपुर गाईको मोहिमा खानु । अमिलो,कागती,दारिम खाने बिहान जागा हुनसाथ नित्यकर्म
पछि तामाकोअमखोराबाट बासि पानि तुलसि,निम पत्ता,बेल पत्ता सित खानु ।
छाद्ने ः
चन्दनको चूर्ण,दुध पानि बराबर गरी पिउनाले,ताजा ध्यूमा सिधे नुन राखि तातो खानासक्ने
खाने,पलाम वा इट्टा तताएको तातो पानि खाने,दुधदहि मिलाएर फाटेको पानिले यो रोग निको
हुन्छ । पिपलको बोक्रा,बेलको गेडा,काचो नरिवल,बदामको रस खाने पुदिना,कागती,केराकोजरा,चन्दन,निमको पात,हर्रो अति सेवन गर्ने ।
मूर्छा परेमा ः
कृत्रिम स्वास
प्रश्वास दिने ।
छारेरोग ः
बर्ष पुरानो ध्यू
दल्नु,गोल मरिच ,सुठ,पिप्ला,आकको जरा ,बाख्राको दुध,प्याज,लसुन,,मह, जेठिमधु,बोझो,कछुवाको मासु,हिङ्ग र
ध्यू,कपुर,जौकोआटो खानु ।
बिष सेवन ः
निरमसि वा साबुन
पानि तु ख्वाउने । जेठी मधु ताजा ध्युमा पकाई खाने । पिपला ,अमलाको रस,ढुङ्गे झार,घोलटाप्रे,ब्रह्ीको पात,कमलको पातबराबर सेवन गर्नु ।
हिस्टेरीया ः
हिङ्ग,जटामसि,अपमार्गको जरा,गोल मरिच,कपुरको काढा सेवन गर्नु ।
मासिक धर्म ः
डाक्टरको सहयोग
लिने ।
बौलाएमा ः
पिठेको बिउ,चम्पाको फूल,ध्यू,मह,ब्रह्ीको पात,लालगेडी,बोझोको रस,धतुराको पात आदि खानु ।
वाथ ः
लसुन ,ध्यू,धतुराको पात,पोषण खाना
दिनु । नित्य योगाभ्यास,शास्त्रोत्तर
पुजा,कसरत र ३ कि।मि लामो फड्का मारि हिड्नु ।
स्नान अगाडी रपछाडि शुद्ध तेल मालिस गर्नु ।
पैतला पोल्ने ः
गाई नौनी,कपुर र मसुराको दाल पिसेर मालिस गर्ने ।
स्त्रि जातीमा मासिक धर्म वा सेतो पानि बगे भएमा योगासन गर्ने पौष्टिक खाना खाने ।
दिशा घर,लिङ्ग,योनि दुखेमा ः
हिङ्ग र सिधे नुन
तातो पानिमा राखि बाफलिने,सफागर्ने ,पिउने र हरदम सफा रहने ।
पिशाव सम्बन्धि रोग
ः
बिहान तामाको
भाडाको बासिपानि १ लिटर खालि पेटमा खाने । स्वमुत्र ५ ग्राम शुद्ध सफा छानेर पान
गर्ने । त्रिफला चूर्ण,लोह भष्म,मह,अदुवाकोरस,कालो तिल,दालचिनि,मेथिको साग,घिउ खाने ।
सुल,बह लागेमा ः
नश सुगेर हाइच्छु
गर्ने हात खुट्टाको बूढि औला दाया बाया १५ पटक शरिर सिधा राखि घुमाउने । आखा सिधा
माथि हेरी दाया बाया आखा नचाउने। तुलसी,बेल,त्रिफला नियमित खाने । पाखनवेल,शिलाजित,काक्रो,मह,त्रिफला,तरवुजा खानु ।
वायू,गोल गानो ः
बदामको तेल,विरे नुन,सुठो,आकको फूल आदि खाने । बिहान नित्यकर्म पछि
शुष्म शरिर विर्सिएर १४ सेकेण्ड आफूलाई शुन्यन्तरमा लाने । पलेटीकसि हल्का
पहिरानमा १५ मिनेट आपूmले जानेको
बाबु आमा दाज्यू भाई रोचक बिषय सम्झि ७ पटक खित्का छाडि हास्ने । भारि कामजुठो,पधेरो,दैलो कसेर वा कहि मेला पाता जान परेमा योगभ्यास पछि पटुका कसि गर्नु । चिल्लो
पिरो अमिलो कम खाने यदि खाएमा योगा बिहानबेलुकी गर्ने ।
कलेजोको रोग ः
चक्रशान गर्ने,दुध पिप्ला,त्रिफला,करेला,मह दैनिक सेवन गर्ने,त्रिफला,निमको धुलो ।
मुटुको रोग ः
शुष्म योगागर्ने ,मासु,दुध घिउ,जेठि मधु,गुढ,निमको काढा दैनिक सेवन गर्ने । हिङ्ग,मिश्रि काढा,त्रित्राको मासु,मोतीगुलाफजल,पलफुल,अलैचि,पिपला,छोडा,अलैचि चूर्ण बनाई खानु । हल्का छिट्टै
पच्ने खाना,मनपर्ने पहिरान,स्वपान विधि,राम्रो सोचाई र मित्रवतघर ,सहयोगी साथि हुनुहुन्छ पवित्र बचन र
मुस्कानमा बसि दिनु । अपच,गरिष्ट मसला
युक्त खाना त्याग्ने सादा जिवन पत्रपत्रिका भला कुसारीपरिवार हुनु । नियमित ८
घण्टा सुत्नु सपना को कुरा नमान्नु ,अनिन्द्र कोलाहल वातवरण,भेला,जुलुस रंगि विरङ्गि पहिरनमा धेरै नभुल्नु
। उकालोओरालो यात्रामा जादा मन तातो पानि,मुखमा जेठिमधु वा अन्य त्रिफला सेवन गर्नु । कुनै पनि काम तपाई पुगे पछि पुरा
हुन्छ भन्ने ठानि ठुक्करहनु ।
पथ्थरी ः
जंगली काक्रो जरा,कचेडाको पात,अमलाको पात,सुहाग,सोडा,नीमको पात,अंगुरको लहरा,पाखनबेल,पानि,वियर,गहत खाने,पानिमा बस्ने जाते किरा।
मर्किए भाचिए ः
हड्चुलको बोक्रा,फापर,चिप्ले किरा,सुन्तलाको
बोक्रा,काचो सिम्रिक,मह मिलाएर खाने,बासको खपडाले नरम कपडा सित बाध्ने । दाद ः
कागतीकोरस,नीमको पात र दहि,,कपुर र तेल,आपको गेडाको गुदि,निलो तुथो,गन्धक ,सिमिको पात अनि लगाउने ।
ग्यास्टिक कुफत अपच
ः
बिहान चिसो तामाको
भाडाको पनि,निम,तुलसि,बेल पत्ता र नियमित निन्द्रा,हलुका पहिरान,सफा कम अमिलो पिरो चिल्लो र मसला भएकेखान,सधै एकै समयमा खाना खाने बानि,सरसफाई,रिसाहपना हटाउने ,दैनिक कूल
धर्म अनुसार पिता पूर्खा सम्झना,हरदम खुसि,मेला पाता बोहनिज्याला सबै परिवेशमा ठिक,परिवारमा मिल्ती,त्रिफा सेवन,धुलो धुवा गन्धवाट होशियार,नियमित योगा,कर्म खुसि रहनु पर्दछ ।
आखाको रोग ः
सुन्तलाको बोक्रा ,निमको पात लगाउने ,निबुवा,सिसौ,बकेनाको पातको लेपन,गुलाफ,केरा, सिमल फुल पिनेर तेलको लेपन, सुत्केरीको दुध,भेडीकोघिउ,चौरीको वासो मा वोझो,हिगं मह
कपुरको लेपन,स्वमुत्र,बिहानी पखको थुक,कुखुराको
अण्डामा बेली चमेली,गोलैचीको
फूलको लेपन,निम कमलसजिवनको दानामा नरिवलको तेल,प्याजको रस र मह,वरको दुधर पुरानो घिउ,गाजल,फिटकरी र कपुरको झोलमा गाईको दुध,बासि मोहि मालिसगर्ने ।
आखाको ज्योती र तेज
गुम्न नदिनः-
सेतो मरिज १ पाउ
गाईको ध्यूमा १५ दिन भिजाई ३ लिटर गाईको दुखको पकवान सहित ३ महिना सेवन गरे ज्योति
फर्कन्छ।
कानको रोग ः-
सिउडीको झरेको
पातको रस मा तमाखु खाने हुक्काको पानिमा फिटकरी राख्ने शुद्ध मेथिमा पाकेको तेल,अदुवा जेठिमधु लहसुनमा तेलपाकाएर,गहुत र निम,बाख्राको दुध,प्याजको रस
राख्ने ।
नाकको रोग ः-
मरिच पानि,दुवो र तेल,बासको टुसाको रस,आकको नस,तारपिन तेलको नस,सरसफाई आदि गर्नु ।
मुखको रोग ः--
त्रिफला खाने,ल्वाङ्ग फटकिरि,जामुना र क्यामुनाको धुलो,आक सिउडी,हम तेलको लेपन, सिधे नुन
कुल्ला,नुन,वेसार र तेलले दन्त मञ्जन,वरकोदुध,अमलाको बोक्रा,दतिवन,चमेलीको तेल, पुदिनाको
अचार,जिब्रो दात सफागर्ने ठिक हुन्छ ।
आत्मघाति चिनि रोग
ः-
नित्य चिनि घासको
चिया सेवन गर्ने,ध्यू कुमारी
५० ग्राम सेवन गर्ने ।निम,असुराको पात,आकको पात,निरमसि,अम्बाको पात,जडिबुटि आदिकोचूर्ण खाने
रक्तचाप:-
न्युन रक्तचाप मुटु
शरीरको अभिन्न अंग हो । यसले धमनीहरु द्धारा सारा शरीरमा रगत पठाउने काम गर्छ ।
रगत बग्ने नलीहरु स्वाभाबिकअवस्थामा कोमल हुन्छन् । रगत बग्दा यी नलीहरुमा पर्ने
भारलाई रक्तचाप भनिन्छ । यो २ किसिमको हुन्छ – सिस्टोलिक र डाईस्टालिक । मुटुखुम्चिएको अवस्थामा पर्ने रक्तचापलार्इ
सिस्टोलिक र मुटु फैलिएको अवस्थामा हुने रक्तचापलाई डाईस्टोलिक रक्तचाप भनिन्छ ।
साधारणअवस्थामा सिस्टोलिक रक्तचाप १२० र डाईस्टोलिक रक्तचाप ८० सम्म हुन्छ ।
सिस्टोलिक रक्तचाप ९० र डाईस्टोलिक रक्तचाप ६० भन्दा बढीभएमा त्यसलाई न्यून
रक्तचाप भनिन्छ ।
कारण:
भित्रि अथवा बाहिरी
आघातद्धारा शरीरमा रगतको कमि हुनु ।रक्ताल्पता हुनु ।नविन अथवा जीर्ण रोग ।अन्नमा
विषको प्रयोग ।जीवनीय तथापोषण तत्वको कमि हुनु पाण्डुरोग अथवा अरु रगतसमन्धी
रोगहरुऔिषधि सेवनबाट हुनेतिीब्र संक्रमण तथा एलर्जीले गर्दा िलक्षण:
कमजोर हुनु ।चिसो
पसिना आउनु ।नाडीको र मुटुको चाल बढ्नु ।रिंगटा लाग्नु ।मूर्छा पर्न लाग्नु ।टाउको
दुख्नु ।छातीमा दुख्नु ।
औषधि उपचार:-
कारण अनुसार ओैषधि, उपचार दिनुपर्छ ।दशमूलारिष्ट १ चम्चा
५मि।लि।० र अश्वगन्धारिष्ट ५मि।लि। दिनको ३ पटक बराबर पानी मिसाएर प्रयोग गर्नु
पर्छ ।च्यवनप्राश अवलेहको प्रयोग िमकरध्वजको प्रयोग गर्दा राम्रो हुन्छ ।
पथ्य :
खसी, खरायो , कुखुरा आदिको मांसरस खान दिनु पर्छ ।कालो मासको दाल, स्याउ, अंगुर र बोडी आदि सिमिहरुको परिकार खानदिनु पर्छ ।हल्का व्यायाम गर्न लगाउनु
पर्छ ।
पक्षघात
प्यारालाईसीस० शरीरको दायॉ वा बायॉ भाग नचल्ने भएमा त्यसलाई पक्षघात अथवा लकवा
अथवा प्यारालाईसीस भनिन्छ । औषधिउपचार
रोगी अली हिड्न
सक्ने भएपछि इच्छाभेदी रस खान दिनुपर्छ ।राती दशमूलको काढा ३० मिली मा एरण्डतैल २५
मिली सम्म मिसाई खान दिनुपर्छ ।रगत बग्ने नसाहरुमा गडबडी भएको बुझिएमा योगेन्द्र
रस १२५ मिली महसंग दिनको २ पटक दिनुपर्छ ।पक्षघातको रोगी बर्बराउन थालेमा चर्तुभुज
रस १२५ मिग्रा महसंग दिएपछी तगरादिक्वाथ अनुपानको रुपमा प्रयोग गर्नुपर्छ ।
अर्श पाइल्स:-
गुदद्वारको मुखमा
रक्तनली र मांशपेशी मिलेर बनेको गाठो जस्तो, सुन्निएको भाग लाई अर्श अल्काई, हर्षा ० भनिन्छ । शुरुमा मलको कब्जियत, पखला वा गर्भवती हुदा गुदद्धारमा सुनिने, दुख्ने र मलत्याग पछि रगत जाने रोगलाई आयुर्वेदमा अर्श भनिन्छ । कारण मलको बेग
रोक्नु । अमिलो, पिरो बढी
खानु ।एकै ठाउमा बढी बस्नु र शारिरीक परिश्रम नगर्नु ।सन्तुलित आहार नहुनु ।
मध्यपान, असमय भोजन । लक्षण
गुदद्वारमा शोथ
हुन्छ, त्यहा मासुको अंकुरजस्तो निस्कन्छ ।दिसा
कडा खालको हुन्छ ।दिसा गर्नु भन्दा पहिले अथवा पछि बढी रगत आउ‘छ ।दिसा बस्दा गुदद्धार तन्किई बढी दुख्ने
हुन्छ ।साथमा खाएको नपच्ने, अरुचि हुने
हुन्छ ।
अवस्थानुसारको
लक्षण प्रारम्भिक अवस्था (यस अवस्थामा दिशागर्दा रगत देखिन्छ । मध्यम अवस्था(यस
अवस्थामा उक्त सुन्निएको मासुकोडल्लो दिशा गर्दा गुदद्वार बाहिर निस्कन्छ र स्वत
भित्र पस्छ । यस अवस्थामा रगत देखिन पनि सक्छ नदेखिन पनि सक्छ ।
उत्तरावस्था(मध्यमअवस्थामा जस्तै सुन्निएको मासुको डल्लो दिशा गर्दा गुदद्वार
बाहिर निस्कन्छ तर स्वत भित्र पस्दैन, हातले ठेल्नु पर्छ । उत्तरोत्तरावस्था(यसअवस्थामा सुन्निएको भाग दिशा वा अन्य
अवस्थामा पनि गुदद्वार बाहिर निस्कन्छ सक्छ र भित्र धकले पनि फेरी बाहिरै निस्कन्छ
।
औषधि उपचार
अर्शाध्नीवटी २, २ गो। बिहान बेलुका तातोपानीसग खान
दिनुपर्छ ।भोजनपछि अभयाष्टि ६ चम्चा ३०
मि। लि।० बराबर पानी मिसाएर खान दिनुपर्छ ।त्यस्तै प्राणदा गुटिका , अर्शकुठार रस प्रयोग गर्न सकिन्छ । बजारमा
पाइने आयुर्वेदिय मलमको प्रयोग गर्न सकिन्छ । जब रोग उत्तर वा उत्तरोउत्तर
अवस्थामा पुग्छ औषधिले मात्र काम गर्दैन । त्यस अवस्था शल्य चिकित्सा वा
क्षारसूत्रको सहयोग लिनु पर्छ ।
https://ne.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%B8_%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0
https://ne.m.wikipedia.org/wiki/%E0%A4%85%E0%A4%99%E0%A5%8D%E0%A4%97%E0%A4%BF%E0%A4%B0%E0%A4%B8_%E0%A4%97%E0%A5%8B%E0%A4%A4%E0%A5%8D%E0%A4%B0
पथ्य
रातो चामलको भात, गहुको रोटी, जौ, गहत, पुनर्नवाको साग, सुरण ओल० , मोही, अमला, बेथेको साग, पर्वर, भण्टा र बाख्राको दूध खान दिनुपर्छ ।विहान
वेलुका वा दिशा गर्नु अघि र पछि बाटा वा अन्य भाडोमा ५ देखि १५ मिनेट गुदद्वार
डुबाएर बस्नु पर्छ ।
अपथ्य
नयॉ चामल , मासको दाल , बढी पिरो र अमिलो खाना खानु हुदैन ।मल र मूत्रको बेग रोक्नु हुदैन ।घोडा हाति
आदीको सवारी र एकै ठाउ‘मा
बसिराख्ने बानी गर्नु हुदैन ।
जण्डिस:-
कमलपित्त, पहेले ०(रगतमा बिलुरुबिनको मात्रा बढन गई
छाला र आखा पहेलो हुन जाने अवस्थालाई जण्डिस भनिन्छ । आयुर्वेदमा यस लक्षण सहित
उत्पन्न हुने रोगलाई कामला भनिन्छ ।
कारण आयुर्वेदमा
पाण्डूरोगका कारणहरुनै यसका पनि कारण बन्छन् भनिएको छ । तर जण्डिस एक लक्षण हुनाले
बिभिन्न रोगका अबस्थामापनि देखिन्छ । तीनीहरु यस प्रकार छन् । कलेजोपूर्व हुने
रोगहरु यसमा रगत कलेजोमा आइपुग्नु अघि नै रक्तकोषिका नष्ट हुन गई रगतमाबिलुरुबिनको
मात्रा बढछ । जस्तै मलेरिया आदि िकलेजोमा
हुने रोगहरु कलेजोको असक्षमताले गर्दा बिलुरुबिनको मात्रा बढछ । जस्तै
हेपाटाइटिससंक्रमण तथा अन्य कारणले गर्दा कलेजो सुन्निने रोग ०, सिरोसिस, अर्बुद आदि िकलेजो पश्चात हुने रोगहरु कलेजोबाट पित्तलालाई लैजाने नलीतथा
थैलीमा हुने रोगहरु जस्तै पित्त थैली तथा नलीमा ढुंगा, पित्त थैलीको संक्रमण आदि ि
कमलपित्त वा
हेपाटाइटिसको लक्षण
छाला पिसाव र आखाको
रङ्ग बढी पहेलो हुन्छ ।खान नरुच्ने, वाकवाकी लाग्ने हुन्छ ।शरीरमा बढी कमजोरी हुन्छ ।ज्वरो आउनुचििल्लो कुरा खादा
नपच्ने हुन्छ ।सबै जिउ चिलाउने हुन्छ ।
कमलपित्त वा
हेपाटाइटिसको औषधि उपचार:
निशोथचुर्ण, कुटकीचुर्ण, त्रिफला, अथवा राजवृक्षको प्रयोग द्धारा विरेचन
गराउनु पर्छ । अथवा त्रिफलाको काढा ३० मि।लि। को मात्रामा बिहान बेलुका खान
दिनुपर्छ । नवायसलौह ३०० मि।लि। ग्रामको मात्रामा दिनको दुई पटक महसंग खान
दिनुपर्छ ।
पथ्य
सुन्तलाको रस, उखुको रस, अंगुरको रस आदी गुलिया फलहरुको रस दिनुपर्छ । काक्रो , मेवा , मूला , गाजर , यी पथ्य हुन् ।तितो करेला , पर्वर , घिरौलाको ताकारी र दूध भात खान दिनु पर्छ
।रोगीलाई विश्राम गराउनु पर्छ ।
अपथ्य
अमिलो पिरो चर्को
नुन र बढी मसला राखेको खानेकुरा खानु हुदैन ।रक्सि कहिल्यै खानु हुदैन ।सहवास , उत्तेजना , भावुकता बाट जोगीनुपर्छ ।घाम र आगोको बढी सम्पर्कमा आउनु हुदैन ।
उच्च रक्तचाप:-
मुटु शरीरको अभिन्न
अंग हो । यसले धमनीहरु द्धारा सारा शरीरमा रगत पठाउने काम गर्छ । रगत बग्ने नलीहरु
स्वाभाबिक अवस्थामा कोमलहुन्छन् । रगत बग्दा यी नलीहरुमा पर्ने भारलाई रक्तचाप
भनिन्छ । यो २ किसिमको हुन्छ – सिस्टोलिक र
डाईस्टालिक । मुटु खुम्चिएकोअवस्थामा पर्ने रक्तचापलार्इ सिस्टोलिक र मुटु फैलिएको
अवस्थामा हुने रक्तचापलाई डाईस्टोलिक रक्तचाप भनिन्छ । साधारण अवस्थामा
सिस्टोलिक रक्तचाप
१२० र डाईस्टोलिक रक्तचाप ८० सम्म हुन्छ । यो प्रत्येक मानिसको उमेर , लि¨ , शारीरीक र मानसिक काम अनुसार फरकफरक हुनेगर्छ । उत्तेजना र रिस उठेको बेलामा
यो स्वभाविक नै केहि बढ्छ । सुतेको अथवा विश्राम गरेको बेलामा केहि कम हुन्छ ।
सिस्टोलिकरक्तचाप १४० र डाईस्टोलिक रक्तचाप ९० भन्दा बढी भएमा त्यसलाई उच्च
रक्तचाप भनिन्छ । कारण आरमदायी जीवन, मोटोपन, बढी मानसिकतनाव, बढी मात्रामा नुन र कम मात्रामा पोटासियम, क्याल्सियम र म्याग्नेसियम भएका खाना खानु, राती धेरै बेर जागा बस्नु, बढी मधपान, बुढापा, आनुवंशिक कारण, विभिन्न औषधि सेवन, मधुमेह तथा मृगौला लगायतका रोगले गर्दा
उच्च रक्तचाप हुन सक्छ । लक्षण टाउको दुख्छ । मुटु बढीढुकढुक गर्छ । कमजोरीको
अनुभब हुन्छ । रिंगटा लाग्छ । बढेको रक्तचाप धेरै समयसम्म रहेमा घटेर नगएमा त्यसले
दृष्टिलाई धमिलो पार्छ रमष्तिस्कमा नराम्रो असर गराई पक्षघात गराउन सक्छ ।
निन्द्रा हराउछ । औषधि उपचार :उच्च रक्तचाप को उपचार कारण अनुसार गर्नुपर्छ ।
कुनैरोगको परिणाम बाट उत्पन्न भएमा त्यस अबस्थामा उक्त रोगको राम्रो उपचार
गर्नुपर्छ । प्याजको रस १ चम्चामा मह मिसाई खादा राम्रो गर्छ ।लसुन १ग्रा। र दाख
१ग्रा।दुवै १ कप दुध र तिनकप पानी राखी उमाल्नु पर्छ । १ कप बाकी राख्नुपर्छ ।
त्यसको आधा विहान र आधा बेलुका १५दिनदेखी १ महिना सम्म रक्तचाप कम नभए सम्म
खानुपर्छ ।सर्पगन्धा घनवटी २ चक्की विहान बेलुका पानीसंग खान दिनुपर्छ ।समस्या
पुरानोभएमा पञ्चकर्म गराउनु पर्छ । पथ्य रोगीलाई कम चिल्लो र नुन कम भएको खाना
दिनु पर्छ ।करेलो , सजिउनको
तरकारी , फलहरु र उसिनेकोतरकारी दिन सकिन्छ ।बिहान
अथवा सांझमा आधा घन्टा जति खुला चोैर भएको ठाउंमा टहल्ने गर्नुपर्छ। पत्थरी
मुत्राशयमा तथा मिर्गौलामापत्थरजस्तो वस्तु देखिनुलाई पत्थरी र आयुर्वेदमा अश्मरी
रोग भनिन्छ । कारण जब पिसाब को मात्रा मा कमी वा पिसाबमा पत्थर बन्ने
पदार्थकोमात्रा बढछ तब पत्थरी बन्ने सम्भावना हुन्छ । साधारणतया पत्थरमा अक्जालेट
वा फोस्फेटको साथ कैल्शियमको संयोजन भएको हुन्छ। अन्यरासायनिक तत्वबात पनि पत्थर
बन्न सक्छ जस्तै युरिक एसिड।पर्याप्त तरल पदार्थको अभाव, तरल पदार्थका सेवन विनानै बढिकाम वा
ब्यायाम, पिसाबको प्रवाहमा बाधा भएपनि पत्थर बन्ने
सम्भावना हुन्छ। केही रोग तथा औषधिका कारण पनि पत्थरी बन्न सक्छ ।
लक्षण
कम्मर देखी दुखाई
सुर भएर मुत्रमार्ग सम्म जान्छ ।दुखाई कडा हुन्छ ।पछि ज्वरो आउने, भोक नलाग्ने, निन्द्रा नलाग्ने, पिसाव फेर्दा दुख्ने र बान्ता हुने हुन्छ
। कसैकसैलाई कुनै लक्षण विनानै पत्थरी
देखिन सक्छ ।
औषधि उपचार
रोगको शुरुमा थाहा
भएमा औषधि उपचारले सञ्चो हुन्छ । धेरै समय वितेपछि शल्यचिकित्सा अनिवार्य हुन्छ
।श्ुरुको अवस्थामा सिप्लीकानको बोक्रा १० ग्रा १ पाउ पानमिा पकाई चौथाई पानी बॉकी
भएपछि छानी ३० मि।लि। को मात्रामा विहान बेलुका खान दिनुपर्छ ।यसैगरी पाषाण भेदको
जरा र गहतको पनी बाढा बनाएर दिन सकिन्छ ।अथवा चन्द्रप्रवावटी २ चक्की दिनको २ पटक
दूधमा मिसाएको शिलाजीत १ ग्रा। का साथ दिनुपर्छ ।गोक्षुरको क्वाथ बनाएर दिनको ३
पटक प्रयोग गर्नुपर्छ ।हजरलयहुद भस्म, यबक्षार, श्वेत पर्पटीको प्रयोग गर्नुपर्छ ।
पथ्य
भात, गहतको झोलसंग खानदिनु पर्छ ।खाना खानु
भन्दा पहिले र पछि त्रिकण्टक घृत खान दिनुपर्छ ।
अपथ्य
दूध, दहि र कैलसियम बढी हुनेकुरा धेरै खान
दिनुहुदैन ।
पाठ ३ सिद्धिः
सिद्धिः:-
सफलता,पूर्णता प्राप्तिले योग्यता कुशलताको
सिद्धि हुन्छ ।
योगमार्गमा साधक
कर्मको परिणामले सिद्धि उ पाउछ ।।
शरिर अणु समान
सुक्ष्म वनाई अणि र लईमा सिद्धि हुन्छ ।
स्वम् विशाल काय
स्वरुपनै शरिररुप दिनु महिमा सिद्धि छ ।।१
अशिम भारी शरिर
बनाउनु गरिमा सिद्धि र भारहिन लधीमा छ ।
स्थान प्राप्ति र
क्षमता शरिर प्राप्ती र मनोबन्धित प्राकम्य हुन्छ ।
वशमा शरिर राखि
वशित्व र ईश प्राप्ती ईशित्प सिद्धि छ ।
बुझि शरिर आठ
सिद्धि हरेक र फरक योगकर्म सबैमा रहन्छ ।।२
सिद्धिका उपाय ः
बुझि हठ मन्त्र लय
ज्ञान राज भक्ति कर्म र तन्त्र योग ।
गरी सिद्धिप्राप्त
मन बचन कर्म सहित शरिरले गर्नु भोग ।।
कर्तव्य पालनः-
राखि अनाशक्तभाव
बुझि कर्मको जटिलता र कत्र्तव्य ।
कर्मपालन साथै
कर्मफलको सिद्धान्त जनले कुन सभ्य ।।
कर्म अकर्म विकर्म
यी सबै कर्म हुन जीवले धर्नुपर्छ ।
छोटो जन्ममरणको
बसाई खुसि कर्मका किर्ति पालन गर्नुपर्छ ।।
१. कर्मः-
राम्रो फल र भोग
दिने हितकारी यावत क्रियाकलापहरु ।
मान्य फलित कर्ता र
भावको आशतित सबै कर्महरु ।।
२. अकर्मः-
क्रियाकलाप फलभोगको
बन्धमुक्त रहि शुद्धि र पवित्र ।
कर्मफल साथै
परमात्ममुखि कर्ता अकर्ता भाव युक्त ।।
उहि कर्मफल र कार्य
ईशमा सुम्पि खुसि भजनको मन ।
अनाशक्त बनि अकर्म
भावमा अकर्म गर्छ सुखि जन ।।
३. विकर्मः-
वर्जित शास्त्र र
ज्ञानले नखाम्ने मनवाञ्चीत फल जनित ।
नकरात्मक फल भोगमा
जन्म र कर्म बन्नु जनमा वर्जित ।।
निजी हितमा जनले
अहितकारी अहं र फल आशा खोज्दछ ।
कर्ता र कर्ताभाव
यो र परजन्म आशले विकर्म त्यहि मर्दछ ।।१
स्वरोदय ः-
तत्वयोग विज्ञान
साथै उन्नत स्वास व्यवस्थापन हुन्छ ।
संसारिक जगतमा
आध्यात्मिक नाम,दाम,स्वास्थ्य ,संमबृद्धि बन्छ ।।
ध्वानी वा संगीतको
नोट स्वरोदय जागी स्वरोयोग बन्छ ।
प्राण श्वास
नियन्त्रणमा नशा नाडी श्वास नाडी उही चल्छ ।।१
शरिर यावत कर्म मन
आत्मा अनुभव अवलोकनमा चल्ने गर्छ ।
चक्रहरुले शुष्त
चेतनामा पूजा जगाई नाभकिय आत्मा मिलाउछ ।
सम्पर्क स्वर
ध्वानी ,नासिका स्वर शैलि कर्मले क्रिया गराउछ ।
उद्देश्य परिवर्तन
नासिका आध्यात्मिक योगमा जीव हरपल बाच्छ ।।२
पाठ ४ योगः
साधकः-
राग रहित काम द्धेष हटाउदै परवैराग्य र कामना रहित अपरावैराग्यमा छ ।
आशत्ति निष्कंक भई
चित्त साधक मृदु माध्यम अघिमात्र र
मात्रतम बन्छ ।।
१. मृदुसाधक(
अल्पमति)ः-
विना उत्साह लोभी
खराब कर्मले गेरु निन्दा र धेरै भोजन गर्ने ।
डरपोक अस्थिर मन,लुव्ध स्वाभाव,परनिर्भरता कर्कशा चरित्र धर्ने ।।
पुरुषत्वहिन क्षिण
बुद्धिमत्ता दुर्गुण अपरिपक्क,काँचो छ
अल्पमति । ।
मन्त्र,योग,शास्त्रमा सिद्धि गरि साधक बन्छ उही कालको गति ।।
२.मध्यम साधक(
सामान्य)ः-
सहने कठिनाई,पुर्व कार्य र लक्ष्यसिद्धि साधक छ
सामान्य बुद्धिको ।
सहनता मधुरभाषी सबै
गुण साधनामा समभाव चरित्र नियत्ति भो ।।
राखि समनता सबै
कर्म लक्ष्य प्रपञ्च सामान्य साधक हुन्छ जो ।
सदगुरु लययोगमा
साधक मार्गदर्शनमा लागि त्यागि बन्ने भो ।।१
३.अधिकसाधक(उत्तम)ः-
स्थिर चित्त योगलेशस्क्त्त
स्वतन्त्र भद्र दयालु गुणका साधक ।
क्षमाशील
विश्वासपात्र,शूर जोश विनयका योगी उहि प्रवोधक ।।
गुरु शिष्य परम्परा
ज्ञान भक्ति साधना हठयोगमा लिन मार्गदर्शक ।
सदगुरु जायजन्म र
जीवन बुझि जल जमिन आकाश वायू अग्नि तक ।।१
४. सर्वोत्तमः-
साधक जो सामाथ्र्य
उत्साह रुप रस गन्ध भई शाहसी श्रमवान ती ।
अध्ययान शस्त्र र
शास्त्रको ज्ञानी सत्चित आनन्द निर्भयी यी
।।
ज्ञानेन्द्रीय
कर्मेन्द्रीय नियन्त्रीत मन वचन शुद्धि स्वतन्त्र उदारता ।
चतुर निर्भयी दया
क्षमाशील स्वगुरु योगि छन् सवोत्तम साधक ।।१
त्याग नेतृत्वदायि
स्थिर शिक्षा र विज्ञान सुसंकृत उ हुन सज्जन ।
प्रवोधन गरि समूह
न्याय धर्म कला संस्कार साधक ती जन ।।२
योगः-
योग के ः-
व्यापक स्वरुप रुचि
औपनिषदिक भिन्न भई समुहकृत ।
आध्यात्मीक र मौलिक
दैनिक कर्म र धारण सुस्कृत ।।
हटाई मानसिक तनाव
क्षोभ मनदैहिक रोग निरोधक ।
शरिर शौष्ठव
परिवर्धनार्थ चिकीत्सा योग हुने वीजक ।।१
विज्ञान क्रिया
शरिर जनको स्वम् चिकित्सा हुने व्यवहार ।
व्यवहार
कार्यक्षमताले आसान प्रणायम ध्यानले सदावाहार ।।
शरिर मनको लाभ
ज्ञान हितको प्रित जीव वन्छ योनि सार ।
धर्म धन कामाना
सन्ततिको मोक्ष पुरुषार्थले छ निरोगि ।। २
शरिर मन र चेतनाको
कला र विज्ञानको विधि विधान ।
चित्तवृतिका निरोध
जीवात्मलाई परमात्म संगै जीउने ज्ञान ।।
समतत्व संगै
व्यष्टी शक्ति समष्टीमा कार्यरुप हो योगाआसन ।।
कर्म उपयोग
आध्यात्मीक र भौतिक प्रगति हुन्छ प्रयोग मान ।।३
नासि किटाणु जीवाणु
मन बुद्दि आत्म सवल नियममा छ आरोग्य ।
विज्ञानमय शरिर जीव
कार्य प्रणाली सन्तुलन धेयले शान्ति ज्ञेय ।।४
युज धातुमा घञ
प्रत्यय मिलियोको, बन्छ अर्थ
हो जोड्नु,मिल्नु ।
ज्योतिष गणित रसायन
शास्त्र र ज्ञान विज्ञान उहि बनि रहनु ।।
आत्मा र
परमात्मामिलि जीवनको शरिर विश्व सृष्टि र मनको लय ।
उहि अर्थ तत्व आत्म
मनको योगफल यौगिक बुझ्नु जनको राय ।।५
योग किनः-
यम नियम र आसनमा
संचय जनमा दुख मुक्तिको बाटो छ ।
प्रत्याहार धारण र
ध्यान अभ्यासमा दुःख मुक्ति संम्भव रहन्छ ।।
आत्मीक जागरया र
समाधिले दुखको कारण उहि डराउछ ।
सम्यक र सृजनशीलताले
धर्म अर्थ काम मोक्षमा योग बन्छ ।।१
योगले अशुद्दिको
नाश गरि ज्ञान ज्योति कर्म सब बढाउने ।
विवेक ख्याति योग
शक्ति बनि जीवमा सधै संचारित हुने ।।२
पूर्विय सनातन
संस्कृति र विद्या वेदमा योग बताइन्छ ।
उपनीषद त साधकले
जीवन साक्षत्कार आभास देखिन्छ ।।
ईश उनै शिव
योगेश्वर वनी गुरु शिष्य परम्परा कायम छ ।
जीवनका सरल सुत्र
दर्शन जीवका योग संवाहक सम्भव बन्छ ।।३
योगः-१
परिश्रम प्राप्त
अनित्य कुटिल दुख सुख त्याग्नु ।
यज्ञ दान र तप कर्म
छोडी बिष्णु संस्मरण योग जान्नु ।।
योगः-२
केही मालसामान छ
हामी महिलाहरू बडो जतनमा जाने हेर त लुगा फोहोर भए धोएर स्त्री लगाउँने, सुतीको लुगामा माड राख्ने ।
उस्तै सवारी साधन
मोटर, मोटरसाइकल र मोबाइल परिवार कुल कुटुम्वको
पनि जतन गरिने।।
तर प्रकृतिक
शरीरलाई चाँहि महिलाहरुले अक्सर ध्यान नदिंने शरीरमा समस्या देखिपछि अस्पताल गइने
।
अब पैसा खर्च
मानसिक तनाव पीडालाई महिलाले आफ्नो
शरीरलाई किन लुकाउने।।१।।
भित्रि मन नुहाएर, बाहिरबाट अनेक सुगन्ध अत्तर लगाएर किन
गहनाले सजाएको शरीरको भित्री पार्टपुर्जाहरु नविचारिने ।
जाच हाड जोर्नी
हाडहरू लचिला छन् कि छैनन्, फोक्सोमा
प्राण वायु पुगेको छ कि छैन कहिले हो
हेरिने।।
आम्दानि वा कमाएको
पैसा पछि बुढ्यौलीलाई खर्चन भनेर पनि
महिला जसरि वचतले बैंकमा व्याज खाने जग्गा र सुन किनीने ।
कहा छ, सुरक्षित
शरीर पैसा छ महसुस गर्ने तर शरीर
स्वास्थ्य राख्न समय कहिले दिने ।।२।।
नेपालीले
स्वास्थ्यको लागि समय दिने गर्दैनउ त शरीरलाई सहजै रूपमा पाएको इशको उपहार वा बुबा
आमाको यत्न ।
अव शरीरलाई के
वास्ता जीवनमा पाइला पाइलामा नाला खोला र झाडिमा देखिएको जन विध्न।।
के थाह उस्को आमा
बारम्बारप्रसुत उ त महिलाहरूमा आङ्ग खस्ने
ढाड दुख्ने रक्तअल्पता समस्या देखि कहा तर्सेयो र।
छिमेकीको
औषधीस्वास्थ्य कर्मीले ुतपाईभिडाई दिन्छ ।किन हल्का योगासन, व्यायाम गर्नो सबै रोग कम्प्युटरमा
देखाईन्छ।।३।।
आधुनिक सुचना संचार
स्वास्थ्य नेपालीको समय ओछ्यानमा ल्याइनु पर्ला किरुु ग्रामिण भेक
बा आमालाई
व्यवहारमा उर्तान रोगको अति पीडा ओछ्यान सम्म स्वास्थ्य जागरण चाहिन्छकी।
आमा वा जनका रोग
रोकथाम लोभ मोह दम्भ त्याग्न विभिन्न पक्षमा योगासनले महत्वपूर्ण हुन सक्छ ।
धरणी नारी हुन
यिनको समस्या योगासनले महिनावारी देखि गर्भावस्था र प्रसुत स्वस्थ रहनु आवस्यक
छ।।४।।
प्रसव सहज रहेकमा आमा महिनावारी सुकेपछि पनि समस्याको पनि
सहज योगासनले मद्दत गर्ने गर्दछ ।
नित्य कर्म
पाञ्चायन पुजा साप्तिक आहार योगासन गर्ने, एक दुई दिन गरेपछि नछोडि नियमित गरियो
भनेस्वास्थ्य हुनमद्धत पुर्याउँछ।।
योग दिनदिनै
गर्नुपर्छ शुक्ष्म व्यनयनम र पथपरहेजमा
यसको असर जादुको छडि झैँ देखिन्छ।
बुझौ कुनै जटिलता
छैन उच्च रतचाप, खुट्टा हात
शरिर सुनिएको, अति टाउको दुख्ने थकावट चिन्तासाधारण
योगासनले स्वस्थ ठिक गर्छ।
आमाले गर्भवस्थामा सुक्ष्म व्यायम हल्का खान र
पहिरानले गर्दा उनको शरीरको रत्तचाप सञ्चालन राम्रो हुन्छ।
जान्नु
गर्भावस्थामा बारम्बार आउने वाकवाकी खान मन नलाग्ने अन्य समस्या स्वभाविक बनाउछ।
आमाले खाना अलि अलि
गरेर खाने, चिल्लो प्रदार्थहरु बढी नखाने सहज र सरल योगले यी समस्या कम पा।िनु
पर्छ।
जनहरुमा धेरै बेर
उभिदाँ हिँड्दा ढाड दुख्ने र पिडौला
दुख्ने समस्याको योगासन गरे न्यून भई जान्छ।
गर्भवस्थामा भुइमा
बसेर दुईवटा पैताला जोडेर घुँडा तलमाथि
गर्ने
आसन लाई पुतली आसन
ुमार्जरी आसनु वा बिरालो आसनले ढाडको दुखाइमा कम पार्दछ ।।५।।
आमाको सामान्य
प्रसब पछि यो आसन गर्दा महिलाको शरीरको लचकता आई स्फूति र ताजगी हुन्छ।
अब त शशकासन ९अर्थात खरायो आसन० ले पनि पेटलाई
स्वस्थ राख्न, र मेरुदडको लचकता बढाउने काम गर्छ।।
योगा एउटै आसनमा
अवस्थामा बसेर योग ागर्ने होईना मन शान्त पार्न प्राथना गर्ने योगाध्यासमा सबै र आफनो हित सम्झनु पर्छ ।।
शहरी महिलाहरुको
शरीर मोटो हुने शिशुलाई दुध नख्वाउन सौन्दर्य बनि बढी चिल्लो र गुलियो खाएपछि तौल
बढने गर्छ ।।
कुपोषण पौष्टिक तर
चिल्लो कम भएको खानाको प्रयोग साथै योगासन बसेर र उठेर टाउकोले घुँडा छुने ९जानु
शिर्षासन र
पाद हस्तासन०, पर्वतासन, गोमुखासन, वज्रासन ले तौल घटाउछ।।६।।
योगः १
केही मालसामान छ
हामी महिलाहरू बडो जतनमा जाने हेर त लुगा फोहोर भए धोएर स्त्री लगाउँने, सुतीको लुगामा माड राख्ने ।
उस्तै सवारी साधन
मोटर, मोटरसाइकल र मोबाइल परिवार कुल कुटुम्वको
पनि जतन गरिने।।
तर प्रकृतिक
शरीरलाई चाँहि महिलाहरुले अक्सर ध्यान नदिंने शरीरमा समस्या देखिपछि अस्पताल गइने
।
अब पैसा खर्च
मानसिक तनाव पीडालाई महिलाले आफ्नो
शरीरलाई किन लुकाउने।।१।।
भित्रि मन नुहाएर, बाहिरबाट अनेक सुगन्ध अत्तर लगाएर किन
गहनाले सजाएको शरीरको भित्री पार्टपुर्जाहरु नविचारिने ।
जाच हाड जोर्नी
हाडहरू लचिला छन् कि छैनन्, फोक्सोमा
प्राण वायु पुगेको छ कि छैन कहिले हो
हेरिने।।
आम्दानि वा कमाएको
पैसा पछि बुढ्यौलीलाई खर्चन भनेर पनि
महिला जसरि वचतले बैंकमा व्याज खाने जग्गा र सुन किनीने ।
कहा छ, सुरक्षित
शरीर पैसा छ महसुस गर्ने तर शरीर
स्वास्थ्य राख्न समय कहिले दिने ।।२।।
नेपालीले
स्वास्थ्यको लागि समय दिने गर्दैनउ त शरीरलाई सहजै रूपमा पाएको इशको उपहार वा बुबा
आमाको यत्न ।
अव शरीरलाई के
वास्ता जीवनमा पाइला पाइलामा नाला खोला र झाडिमा देखिएको जन विध्न।।
के थाह उस्को आमा
बारम्बारप्रसुत उ त महिलाहरूमा आङ्ग खस्ने
ढाड दुख्ने रक्तअल्पता समस्या देखि कहा तर्सेयो र।
छिमेकीको
औषधीस्वास्थ्य कर्मीले ुतपाईभिडाई दिन्छ ।किन हल्का योगासन, व्यायाम गर्नो सबै रोग कम्प्युटरमा
देखाईन्छ।।३।।
आधुनिक सुचना संचार
स्वास्थ्य नेपालीको समय ओछ्यानमा ल्याइनु पर्ला किरुु ग्रामिण भेक बा आमालाई
व्यवहारमा उर्तान रोगको अति पीडा ओछ्यान सम्म स्वास्थ्य जागरण चाहिन्छकी।
आमा वा जनका रोग
रोकथाम लोभ मोह दम्भ त्याग्न विभिन्न पक्षमा योगासनले महत्वपूर्ण हुन सक्छ। धरणी
नारी हुन यिनको समस्या योगासनले महिनावारी देखि गर्भावस्था र प्रसुत स्वस्थ रहनु
आवस्यक छ।।४।।
प्रसव सहज रहेकमा आमा महिनावारी सुकेपछि पनि समस्याको पनि
सहज योगासनले मद्दत गर्ने गर्दछ । नित्य कर्म पाञ्चायन पुजा साप्तिक आहार योगासन गर्ने, एक दुई दिन गरेपछि नछोडि नियमित गरियो भनेस्वास्थ्य हुनमद्धत पुर्याउँछ।।योग
दिनदिनै गर्नुपर्छ शुक्ष्म व्यनयनम र
पथपरहेजमा यसको असर जादुको छडि झैँ देखिन्छ। बुझौ कुनै जटिलता छैन उच्च रतचाप, खुट्टा हात शरिर सुनिएको, अति टाउको दुख्ने थकावट चिन्तासाधारण
योगासनले स्वस्थ ठिक गर्छ। आमाले गर्भवस्थामा सुक्ष्म व्यायम हल्का खान र
पहिरानले गर्दा उनको शरीरको रत्तचाप सञ्चालन राम्रो हुन्छ।जान्नु गर्भावस्थामा
बारम्बार आउने वाकवाकी खान मन नलाग्ने अन्य समस्या स्वभाविक बनाउछ। आमाले खाना अलि
अलि गरेर खाने, चिल्लो प्रदार्थहरु बढी नखाने सहज र सरल योगले यी समस्या कम पा।िनु
पर्छ। जनहरुमा धेरै बेर उभिदाँ हिँड्दा
ढाड दुख्ने र पिडौला दुख्ने समस्याको योगासन गरे न्यून भई जान्छ।गर्भवस्थामा भुइमा
बसेर दुईवटा पैताला जोडेर घुँडा तलमाथि
गर्ने आसन लाई पुतली आसन ुमार्जरी आसनु वा बिरालो आसनले ढाडको दुखाइमा कम
पार्दछ ।।५।।
आमाको सामान्य
प्रसब पछि यो आसन गर्दा महिलाको शरीरको लचकता आई स्फूति र ताजगी हुन्छ। अब त शशकासन ९अर्थात खरायो आसन० ले पनि पेटलाई
स्वस्थ राख्न, र मेरुदडको लचकता बढाउने काम गर्छ।।
योगा एउटै आसनमा
अवस्थामा बसेर योग ागर्ने होईना मन शान्त पार्न प्राथना गर्ने योगाध्यासमा सबै र आफनो हित सम्झनु पर्छ ।।शहरी
महिलाहरुको शरीर मोटो हुने शिशुलाई दुध नख्वाउन सौन्दर्य बनि बढी चिल्लो र गुलियो
खाएपछि तौल बढने गर्छ ।।कुपोषण पौष्टिक तर चिल्लो कम भएको खानाको प्रयोग साथै
योगासन बसेर र उठेर टाउकोले घुँडा छुने ९जानु शिर्षासन र पाद हस्तासन०, पर्वतासन, गोमुखासन, वज्रासन ले तौल घटाउछ।।६।।
।।७
पुरुषतन्त्र
समाधिष्ठ ज्ञानमा मद्दतगार अहंलाई आश्रममा वस्ने ।
वृति निरोधक अभ्यास
लिने प्राण र अपानको विचमा वस्ने ।। ।।८।।
भान्ति झुठ र गल्ति
भेदमा वासना रोकि आफु जान्दछ ज्ञान ।
इश अनुदित दृश्य
उन्मुख आत्म चिन्तन सर्वज्ञ हुन्छ ज्ञान ।।९।।
बुद्धि लेउ दृशय
मफिक हो परमात्मा सित मिल्छौ तिमी ।
दृढ सतय विज जगत होःःवास्ना
उठ्छ आत्मा स्वरुप ज्ञानी छनी ।।
वासना शिथिल चित्त
शुद्धि हो स्वरुप जगतमा रहन्छनी ।
आत्मा एकता जन
त्यहि शुद्ध मन सच्चाई छ जीवनि ।।१०।।
दुख त वासनाको मोह
को मूल मूर्खको वृति रहन्छ समाज पनि ।
होमिन्छ वृतियुक्ति
अभ्यास शून्य जुट्नु र हट्नु ज्ञान छ नी ।।
चेतना कर्म योग
चित्तशुद्धिको शुभेच्छा दृश्य विचार पनि ।
सतय सुखरुप तिमी
सत् जुटाइृ वासना हटाउ त्रान जानी ।।११।।
परमात्म दर्शन शव्द
स्पर्श रुप रस गन्ध स्त्री ततव हुन वाधक छ ।
अभिमान त्यागि
ज्ञानी वनिन्छ,,प्राणसंग घमण्डले मानिस मर्न डराउछ ।।
प्रणयम् नै प्राण
वृति निरोधक योग आत्मा बासना फेर्दछ ।
प्रमाता प्रमाण
प्रमेयको चेतोन्मुख भई जनमा आत्मा साक्षि छ ।।१२।।
वासना विमुख हुन
जनमा लागिरहनु अभ्यस्त दिलले गर्नु पर्छ ।
दृढ अखण्ड प्राणि
वृति शून्य हुदै चित्तसंग मिल्ने गर्दछ ।
चिन्तामा बहिर्मुख
हुदै संसारी बिषयमा सज्जनवृत जानु छ।
अन्र्तमुखि भ्यासन
कला शिप कौशल प्रविधिले जन सुखि बन्छ ।।१३।।
योग २
सधै अनशक्त फल
कत्र्तव्यकर्म गर्ने योगी ।
त्याागी खराव सोच
शरिर मन आात्मा इश खोजी।।
अत्मा साक्षत्कार
गरी मन शत्रु मित्रु भेद खोली।
राखि संंयम
इन्द्रिय आत्माा जोड्ने इशमा सनयसि।।१।।
राखि समभाव लाउनु
इशमा शरिर मन अत्मालाई।
वह,समस्थ ईच्छा, समभाव मुक्त गरी दृढ मन इन्द्रिय
कर्मलाई।।
कुश आसन जमीनमा
पवित्र मन विन्दु जरो केन्द्रित गरी।
सिधा ढाड शरिर
गर्दनशिर, अविचलन लक्ष्य भेदन मन।।२।।
परमसत्य अवयव चक्र,नाडी,श्वास निर्भिक।
पुन अखा,नाक,ज्ञानेन्द्रिय र कर्मेन्द्रिय रोकि वेग।।
खाने सुत्ने
मनेरन्जन विसि छुटकारा लिनु कलश।
स भक्ति इशमा वा
वंश कुल उद्दार गरिदिने नयन बन्द गरि निमेष।।३।।
हावाको मन्दमुस्कान
संगै पूर्वज वा मन पर्ने कुरा सम्पूर्ण।
रोकि रोग मोह दम्भ
रिस आवेग मन वशमा राख्नु सके सम्म।।
धर्नु स्वास क्रमश
ध्यान ज्ञान हुदै कर्म मुद्राले मुस्काउनु।
खाोलि नयन शरिरका
अंगप्रत्यङ्ग योगमय कर्म गराउनु।।४।।
ब्रम्हमय भै
प्रसन्न मुन्द्रामा हल्काा नजरले नाक हेर्नु ।
रोकि इन्द्यि वेग
द्धार बन्द गरि मन प्राण शिरमा भर्नु।।
केन्द्रित हल्का
आसन पहिरानमा आसनमा बस्नु।
स्थिर रहि प्राण
वायू अवयव अपान समान उदन वायू योगमा लगाउनु।।५।।
यम नियम आसान
प्रणायम प्रत्याहार सबैमा।
धारण ध्यान समधि
हुन्छ अष्टाङ्ग याोगमा ।।
कर्म नै आत्म उननती,भौतिक क्रियाकलाप साधन हो जन।
बद्ध जीवको मित्र र
शत्रु मन हो सर्वज्ञ आत्मा साक्षात्कर जान।।६।।
योग :३
शरीरको गति,श्वास संयम,दृढताम अत्मबलको रक्त्तप्रवाह।
त्यागी साधकले उठी,वसी ,उत्तानो,विपरित श्वास वह।।
कुण्डलीनी शीत्त,मूलधर चक्र गुद्धद्धारले पृथ्वि तत्व
लिदा।
गुदा,लिंग,नाभी,हृदयका तत्त्व,चक्र,योगमय बनिदा।।१।।
द्धन्दनिरोध अपान
प्राण खलल,मल विर्सजन कव्जियत।
रक्तश्राव जीवको
आत्माबाट कुण्डली जाागी रोक्छ प्रतिघाात।।२।।
स्वधिष्ठान चक्र लिङ्ग देखि माथि छ जल तत्व भर्दछ।
विपरित ,हर्निया,नपुसकता लिई पोटेष्टग्रन्थिमा छ।।
गुद्धार,लिङ्ग,नाभी,मनबुद्धितत्वलाई प्रविष्ठित गर्दछ।
जनहितकारी योगासन
बद्ध जीव नित्य लाग्नु पर्छ।
नभी पाचन क्रिया
अग्नि तत्वको मणिपुर चक्र छ।
समान प्राण् विग्
िग्यासभरी काम क्रोधले पेट दुख्छ।।
जागी तत्व गुद्धार
लिङ्ग नाभी हृदय मन बुद्धि पनि।
ज्ञानेन्द्रिय,अन्तकरण ,चित्र मणिपुर चक्रको योगासन गर्नपर्छनी।।३।।
छाति हृदयका वायू
तत्वलिई विशुद्ध चक्र।
रक्तचाप,दम,क्षयरोग वैरो,लाटो क्यान्सर यत्रतत्र।।
लिई अनाहत चक्र
वशमा सत्रजो तमो गुणहरु।
आराोग्य वनउछ
योगभ्यासले जीवात्मा शुद्धि छ बरु।।४।।
निधार भृकुटी दुई
आखाके विचम रहने आज्ञचक्र।
प्रकृती पुरुष तत्व
समेट्छ जीमा खट्छ अहोरात्र।।
खानु हासनु सुख दुख
रोग भोक गरिवीका संन्ताप।
हटाउछ चक्रले
अभ्यस्त भएमा जन चेतना जनले जप।।५।।
अनन्तकेटी ब्रम्हा
तत्व समेली सहस्रचक्र तालुमा हुन्छ।
प्राणशक्ति,इशभक्ति,उपकार र जीवन मृत्यु तत्वमा रहन्छ।।
अशान्ति ,वेधर्मि,मुक्ति र मोक्ष मिल्दैन अस्वस्थ्य भए।
सत् चित् आनन्द छ
हरि बोलुन योगभ्यास गर्दे रहे।।६।।
चिन्तन मन बुद्धि
स्थिर निश्चय सधै कर्ममा लगाउनु।
समाज ,पेशा,व्यवसाय,श्रमको त्याग हैन गहिराई पैलाउनु।।
परम सत्य,नाम,आसक्ति सबै कत्र्तव्य चिन्तन योग बिधि।
ज्ञान,,चेतना,मन,बुद्धि,इन्द्रिय बद्ध जीव लाग्नु निति सम्झि।।१।।
सबै सधै लक्ष्य
खोज्दै ध्यानपूर्वक चिन्तन,श्रवण,संस्मरण।
भय र तनाव मुक्त
हुदै खेल्नु ढोका पञ्चतनमात्र आव्हान।।
उस्तै पञ्चमहाभूत
अभाव,अन्यायमा,शान्ति हुन्छ योगले।
अरोग्यता,श्रीवृद्धि ,सक्षम,समभाव वन्छ ज्ञान भाग्य योगले।।२।।
सृष्टि निराकार
ब्रम्हा साकार ब्रम्हा प्रकृतीले पूर्ण छ।
गणितमा शून्य
निकाल्दा र योगफलमा पूर्ण शून्य नै योग बन्छ।।
पूर्ण ब्रम्हाण्ड
शक्रिले सुन्दर शान्ता उर्जाले फैलने खुम्चने।।
काल,कम्पन,गति,चेतनाको ब्रम्हाण्डा योगमय बनिने।।३।।
सदगुरु ,चित्ता,अनन्दले आत्माको अनुभूति सुखि छ।
विषय,कालको अन्त ,प्रलय र विलय योगमा नै हुन्छ।।
प्राण चेतना मन,बुद्धि,विवेक,प्राणशक्ति जनमा बस्छ।
प्राण ,अपान,समन,उदान,््््््््््वयान संगै धनन्जय वायू रहि मृत्युसंगै जान्छ।।४।।
अन्न, रस,रगत संम्पती छन् स्थूल शरिर ।
मासु वोसो हडिड्
मज्जाले स्वास्थ्य छ अपार।।
विर्य इच्छाशक्ति ,अेज,ज्ञान ,चरित्र सबै जुट्दा।
तेज कर्मशक्ति
जीवको शरिर योग बन्छ,बिज भूर्ण
बनदा।।५।।
आखाँ नाक कान
जिब्रो छाला ज्ञानेन्द्रिय को शुक्ष्म शरिर।
हात पाउ वाणी लिङ्ग
गुद्धा। कर्मेन्द्रिय योग छ अपार।।
प्राण अपान समान
उदान व्यान प्राण वेष्टित शरिर।
मन बुद्धि चित्त
अंहकर,अन्तस्करणमा योगमय भएर।।६।।
शरिरनै योग हो
समपति स्वास्थ्य चरित्रके।
सद्इच्छ,बुद्धि,कर्म नै सार्थक जीवन अनुभूतिको।।
स्पर्श रुप रस गन्ध
र शवदले शरिर योग छ।
ईच्छा ,काम,भ्रम, र इन्द्रियमा उहि योग बस्छ।।१।।
मानवमा पूर्ण चतना,मोक्ष निर्वााण र मनको अन्त हुँदा।
बिषाय वास्न शून्य
अंह र मया त्यागि शून्य बनाउदा।।
स्वअध्यायन गुरुजन
सेवा पूर्वज कला धर्म संस्कारमा।
हित गरी विज्ञान
प्रविधि शिप कौशलले भरिन्छ योगमा।।२।।
सम्झनु जुन जागृत
स्वप्न शुषुप्ति तुरिय आदि क्षण।
उहि छ स्थुल र
शुष्म शरिर मन बन्धनमा हुने ज्ञान।।
राखि सदचार चेतना
हरदम गृहस्थ रहेपनि।
भोगलाई योगमय
बनाउनु सन्तान कर्म पालि रहेपनि।।३।।
वर्णश्रम अनुशासन
योग हो,आत्मा शुद्धि छ कर्म।
विकार हटाई घर
गाँउमा मिलिन्छ योगले भरपर्मा ।।
शरिर पाचन
प्रक्रिया अंतरंग बहिरंग योगमा पर्दा।
मिचि विपत्ति,कुरुतीनियमका विकार त्यााग्दै सन्तुलन
भर्दा।।४।।
गरि शुद्ध आचार
अन्तस्करण बुद्धिमा सद्व्यवहार।
मानसिक शुद्धि,निष्टा निडर निर्धिक आत्मविश्वास अपार।।
आध्यात्मिक मानसिक
शारिरिक प्राप्ति सर्तक रहन।
प्रणयम चञ्चलता
हटाई श्वास मृत्युमा योगसिद्धि दिन।।५।।
मानविय क्रिया
कत्र्तवय दृक्ष्य द्रष्टा चित्त स्थिर गरि ध्यान।
एकता एकाकार इशमा
अनन्तसंयम गरिन्छ योगभ्यास ज्ञान।।६।।
अन्नरस दैनिक कर्म
मानसिक क्रियाले योगी बन्छ।
गरि परोपकार परिवार
सन्तान र समाज समाधि सिद्ध छ।।
लिई स्वाद देश
राष्ट् माछेमा आनन्द कला संस्कार बन्छ।
योग नै हो वंश
परम्परा भौतिक दुख त्यागी नेपाल बन्छ।।१।।
गरि छोरी चेलिको
प्रविधिले समुन्नत यन्द्रिय वशमा।
दिई शिप गास वास
कपासमा अवयवलाइृयोग दिन्छ।।
हटाई श्रम शोषण,समभाव नरनारीको संघियता दिलाउछ।
पाटी रजनितिको
पर्दा उन्नत वीज खाद्दखनिज योगमय बन्छ।।२।।
कल्मष छ नारीको
जटिल भूधरा हटई भेदभाव।
सहभागी गरी एकताले
सर्वत्र पुजीन्छन् स्त्री राज।।
अदृश्य छुवाछुत
भेदभाव सुध्रिने परिस्कृत भक्त माझ।
योग नै हो बटुली
बनवुकि समेली चेतना जनको शिक्षित साझ।।३।।
रजो,तमो गुणि कल्मष मुक्त हुदै अत्मा भक्ति
योग बन्छ।
कठोर गाउघर गृहस्थ
वर्णश्रम व्यवहारमा समााज ढाल्छ।।
सिद्धि गरिवमाथी
गरी देश विदेशको सिको प्रविधि।
औठाई प्रकृती भौतिक
र विकास विज्ञानको योग विधि।।४।।
पराशक्ति जननीको
अपरा साधना व्यवहार दर्शाउदै।
तपोभूमिके भूस्वर्ग
नेपाल अध्यात्मा प्रलय अवनती तर्दे।।
सत्य स्वाद प्रकास
मन्त्र ध्वानी नेपाली जनशक्ति ।
समाथ्र्य छ
हिमद्युंको सुगन्ध उष्म वीज तेज मन भक्ति।।५।।
गुणतित अविनाशि
आत्मा तत्व योगी हो उ।
हटाई विषम ज्वारो
बनबुकिले विष निरोधक जो।।
ज्ञानको मोहले
सुस्कृत विद्याा प्रविधि माौलाई।
योगनै हो स्वाभाव
विपत्ती आपदमा आरोग्यलाई।।६।।
धननै पथ्थर खनि
विनि उत्खनन् गरि अर्थ धेर।
वैर हेरी मर्छ त्यो
प्रकृती भूगोल नेपाली हेर।।
अत्मा बोल्छ देह
दिव्य समान उ प्रिय शरण।
दुख छ चेतन हृदय
पवित्र श्रद्धा योग भरण।।७।।
सुधार्नु मो ग्रस्त
अधम मूर्ख नेतालाई ।
असुर हुन भक्ष्य
भोज्य चोख्य खने गिद्धभाई।।
नास्तिक दुष्टपनि
विपत्तिले अधर्म ल्याई।
पिउने रक्त
मच्चाउने वीज जात कलह भाईभाई।।१।।
योगी बनाई दिनु
विपद्द अज्ञानीलाई जाती वंश नास्नेलाई।
भूले मोहमा,धन चाहे, तैपनि ज्ञान भरी सेवाभाव जगाई।।
सुबुद्धि फिरोस
उद्दार गरिलिनु प्रिय,समान,दिव्यलाई।
सुझाई दर्शनले
दुर्लभ योगीजन करकमलमा लाउनु रमाई।।२।।
यीनको बुद्धि अपहरण
भयो शरणको ढोका खुला गरे।
छोरी चेली र श्रम
बेचि वंशको उपसाना गरेका छन् रे।।
छिमेकी वैरले
श्रद्धा,प्रित भक्त पुजा किन गरे।
चेतन भर योगी सिमित
र क्षणिक दुर्जनलाई मुक्त गरे ।।३।।
नासी प्रकृती
वनजंगल अकट विकट भूधरा क्षणमा।
परमविनासी कटुदम्भी
अचेतन बढे अल्पज्ञनमा।।
अदृश्य छौ योगमाय
अविनासी घटित फलमा तार।
जीवको जन्म द्धन्द
हैन यहि विकार फाल योग अपार।।४।।
दृढतालाई सेवा
परोपकारी वनाई नासी पाप समुल।
पेशाा व्यवसाय
कर्ममा प्रयत्नशिल बुद्धि दिनु झलमल।।
भौतिक वा विज्ञान
विधि निति योगले मान्दछ।
गर दृढता कुल धर्म
वंश जीवमा हरि यहि जान्दछ।।५।।
रुप ध्यायन जप
शिक्ष चेतना लिने साधना।
मनको प्रेम बढयो
नीद घट्यो यहि योगमा।।
हटाई कोलाहल आस
बाच्यो दया खुसि शिक्षा देउ।
जीव जीवात्मा
प्रकृती चराचर सवमा योग भरीलेउ।।६।।
जागृत गरि शान्ति
समान अधिकार जगतमा।
हटाई अन्यायी शोषण
भेदभाव गर्ने धारण।।
अज्ञानी हटाई गुरु
पूर्वजमा गरी आरती जनमा ।
तरिन्छ सफल जीवन
सागर कैशासै समान योगी यहा।।७।।
त्यागि हत्या हिंसा
उस्तै बाबु आमा सम्पति।
समेली गाउघर समाज
उद्दारमा मिल्नु दम्पति।।
निकाली कफ वात
पित्त नियन्त्रण,श्वास
योगले।
धर्म भक्ति र
संस्मरण गरी आरोग्य अैषाधी सेवनगर्नले ।।८।।
दृढ संकल्प लिएर मन
बचन इच्छा अवान्चित श्रद्धा।
आत्मविश्वासी समधी
आत्मा स्थिर पर्दा।।
चञ्चल अस्थिर विचरण
वशमा तानि मर्दा।
निश्चयी गुण
कर्मफलको सर्वोच्च सुख योग गर्दा।।१।।
आत्मासंयमि जाती
संस्कार वंशलाई प्रेममा बाधिदा।
दृश्यअदृश्य सेवा छ
भक्ति विराजीत समाजमा गाजिदा।।
सुखदुखको आत्मा
दुरदरजका व्यवहारिक बनिद।
चञ्चलता गरिबी हटाई
माटोको स्नेह योग दिदा।।२।।
भौतिक क्रान्ति
कृर्षिमा समुन्नत वीज अन्नादीले।
प्रयत्नमा सफल
सन्देह हटाई फलफूल सेवनले।।
गृहस्थ कार्यमा आमा
बा सननती र सुजनले।
चेतनाको पूर्नजन्म
भएन र प्राप्ति बुद्धि योगले।।३।।
हटाई कठिन बाट
जुटाई जन विज्ञान भूस्थल।
गरि जन्मको सकाम
लाटा वनिता प्रशोधन स्थल।।
दिई पूर्ण ज्ञान
व्यवहारिक प्रविधि चिन्तन।
अन्तस्करण शुद्धि
पार्दे मन मंन्दिर उजयनेलोदिन्छ योगले।। ४।।
निन्द्रा आहार भय
मैथुन सबै कर्म विहिन छैन आत्मा।
उस्तै मन वचनमा
कर्म गर्नु असल साधना योग सब।।
मोह लोभ हानीमा
नेता अंह मांस मध्यपान तृष्णक राग।
हटाई हित भलो
एकाताले भक्ति संस्मरण गर योग।।५।।
कुण्डलिनी योगः
नाकको दाहिने
प्वालको नाडी ईडा जुन चन्द्र गंगा भनियो ।
दाहिने प्वालको
पिङ्गला यहि सूर्य यमुना मेरुदण्डमा पुगि गो ।।
सप्तचक्र वेर्दे र
घेर्दे मुलाधार चक्रमा सुषुम्ना नाडी त्यो ।।
सरस्वती नाडी
जेलीएर सुषुम्वना जागरण चक्र भेदन विनित भो ।।१
मिलि सहस्रधार
चक्रमा नाडीले परमात्मा सधै जगाउछ जो ।
साक्षत्कार नै
कुण्डलिनी योग पद्धती जीवमा चल्ने क्रम भो ।।२
क. नाद ः
जीवको शरिरले
प्राणवायू मुखमा पुराई निस्कने ध्वानी नाद।
निरन्जन नित्य
शिवमा नमन , नाद बिन्दु कला शक्ति भक्ति साथ ।।
शक्ति सक्रिय र
परिवर्तनशिल छ उहि शिव निष्क्रीय अपरिवर्तन रहन्छ ।
सृष्टिको उत्पति
शक्रितत्व विपरित धु्रुव बिच केन्द्र बिन्दु बन्छ ।।१
उहि विपरित धु्र्रव
प्रस्फुटनमा ध्वानी नाद,उहि उत्पन्न
हुन्छ ।
यहि सृष्टि र
उतपतिको प्राण्तत्व मिलि जीवआरोग्य बन्छ ।।
कुण्डलिनी जागृत
हुदा उर्धगतिमा स्फोट नाद कामनश्वर बन्छ ।
अनाहत नाद अज्ञान
नास्दै सुषुम्नाबाट विश्व ब्रम्हाण्ड जगाउछ ।।२
भ्रामरी प्राणयमले
रेचक गर्दा श्वासलीन र फयाक्ने क्रम गतिमा ।
शरिरमा माहुरीको
आवजले ध्वानी नाद समाधीले मन छ एकाग्रतामा ।।
व्यक्त नाद
इन्द्रियको ग्रहण गराई निरन्तर शरिर जगाउछ ।
पाँच ईन्द्रियले
ग्रहण नगरि ध्यान र ज्ञानले जगाई सुप्त र अव्यक्त नाद बन्छ ।।३
मांसपेशी हाड नशा
रगत शुष्म इन्द्रियको शरिरमा ।
उहि चक्र ध्वानि
चिन्ह प्रकाश मिलीन्छ वीज मन्त्रमा ।।
चक्रको आधासत्व
ध्वानी नायोगले कुण्डलिनी जगाउछ ।
साधकले अभ्यस्थ भई
स्वम्चक्रमा सा रे ग म ..निकाल्छ ।।४
ख. नाडी ः
प्राण शवास बगने ७२
हजार प्रवाह वा धार जविको नाडी ।
सुषुम्ना
ईडा(चन्द्र) पिङ्गला(सूर्य)स्फूर्त गान्धारी र वारुणी ।।
हस्तिजिह्वा पुषा
यशस्विनी सुरा कुहु सरस्वती नाडी ।
उहि अलम्वुषा
विश्वाृदरी शाडीखनी चित्रा प्रमुख धारा भारी ।।१
सुषुम्ना भित्र
वज्र र सो चित्रिणी र मध्यमा ब्रम्हा जेलिएको छ ।
ईडाको देब्रे र
पिङ्गलादाहिने नासिका गुद्धादार नासीकामा जान्छ ।।
मुलाधार चक्र
मेरुदण्डबाट सुषुम्ण पूर्ण सत रज तम गुणको छ ।
उहि यमुना गुदाको
त्रिवेणीमा श्वास यिनै नाडीको धार बहन्छ ।।२
आदि मध्य र अन्त
जन्म योनीमा मिलन वरबधुको हेर्नुपर्छ ।
बुझि जन्म कुण्डली
योग भागिनी दशा विचार परिवारमा पर्छ ।।
जाची कुल वंश
सहगोत्र लगन वीज सन्तान हानि जचाउनु ।
क्वै हैन भनि नरपते
सृष्टि चक्र समाज र सन्तानमा नमास्नु ।।३
ग. वायू ः
मनको हरदम प्राण, वायू जवि शरिर जीवित छ चल अचल ।
जीवको मुलआधार
र अस्त्तिव नाना क्रियाशिल छ सफल ।।
हृदयकेन्द्र हेनेृ
सुन्ने सुघ्ने स्वाद लिईृृृृ बोल्ने चल्ने
चपाउने प्राण रहयो ।
मलमुत्र शुक्र त्याग हिड्ने डुल्ने मुलधार केन्द्र
अपान वायु भयो।। १
समान वायू
नाभिकेन्द्रले भोक रुचि पाचन गर्छ जीवमा ।
छाती र घण्टी
केन्द्र हुदै भाव तत्वको नियन्त्रण प्रस्फुटन छ उदानमा ।।
रही सम्पूर्ण
शरिरमा घुम्ने शक्ति संचारगरी व्यान प्राण छ ।
उही अपान व्यान,उदान व्यान प्राण पञ्चप्राणले संचारीत छ
।।२
नग उपप्राण शरिर
तन्काउने मोड्ने उकार गर्ने काम गर्छ ।
हाच्छिउ,शरिरमा श्वास भर्ने फुराउने कुकुर वायू
चलाउछ ।।
शरिर खुम्चाई आँखा
चलाउने कूर्म वायू ,देवदत्त
वायू पनि ।
हाई र निन्द्र
दिन्छ ,धनन्जय वायू जोर्नी स्वास्थ्य सन्तुलन छ
नी ।।३
ड. चक्र ः
शरिरमा व्याप्त
प्राण नियन्त्रक ,मस्तिष्क
स्रावि ग्रन्थी हुन्छ ।
चक्रको
क्षेत्रविषेश तान्त्रिक जाल स्विच सरह शरिर चलिरहन्छ ।।
१. मुलाधार चक्रः
मुक्त त्रिवेणीले
गणेश र डाकिनि सहित चारपातको पृथ्वितत्व भरि ।
रातो रंग जनित
गुद्धदारमा रहि ल वीजमन्त्र मुलाधार चक्र तयारी ।।
२ स्वाधिष्ठान चक्र
ः
छ दलको जल तत्व र
सुन्तला रंग पं वीज मन्त्र धारी जीवमा ।
विष्णुदेव राकिनी
देवी सहित लिङ्गकेन्द्र स्थान स्वाधिष्ठानमा ।।
३. मणिपुर चक्र ः
अग्नितत्वमा पहेलो
रंगको दशदल युक्त जीवको नाभिस्थानमा ।
वसि रुद्र देव र
लाकिनी देवीले वीजमन्त्र रं मणिपुर चक्रमा ।।
४.अनाह्त चक्र ः
शिवदेव काकिनीदेवी
वसी यं वीजमन्त्रले हृदयस्थानमा बसि ।
बाह्रादल भरी आकास
तत्वमा हरियो रंगले अनाह्त चक्रमा आपसी ।।
५. विशुद्धि चक्र ः
सोह्रदलले वायू
तत्व निलो रंगमा हं वीज मन्त्रले स्वम् जगाउछ ।
सदाशिवदेव र शाकिनी
राखि जीवको कण्टस्थान बिशुद्धिले दिलाउछ ।।
६. आज्ञा चक्र ः
दुई दल वा पातले ऐ.
हीं क्लीं चामुण्डयै विच्चे वीज मन्त्र धर्नु ।
जीव तत्व प्याजी
रंगमा आखिभौ विचमा अर्ध नारीश्वर हाकीनीदेवी पर्नु ।।
७.सह्रसार चक्र ः
असंख्य दलले
ब्रम्हामा तत्वको सेतो रंगको तालु स्थानमा जीवको ।
हीं श्री हुं फट
वीजमन्त्रले मुलत्रिवेणी सिहाशन छ सहस्रार चक्रमाको ।।
च) कुण्डलीनीः
यो विपुल शक्ति र
सम्भावनाको केन्द्र हो जीवधारी मानव शरिरमा ।
मेरुदण्डधारी जीवको
सर्पाकारमा गुजिल्टएरकोे कुण्डलिनी विराजमानमा ।।
जागी चन्द्र
पिङ्गला नाडी सुषुम्नाभीत्र कुण्डलीनी जागृत शक्ति ।
आनन्द, स्वावाभले भाव र मन संजीवनी अनुभव मार्ग
खुस जीवको भक्ति ।।
छ. मोक्षः
खुल्ला वा
स्वतन्त्र बुझाउछ मोक्ष जीवको जीवन र मृत्युमा ।
कर्म बन्धन ज्ञानले
बढारी दुख श्रमले जीव छ चेतनामा ।।
पूर्णता हो जीवन
पुरुषर्थीमा पद्धती सबै प्रणाली छ जीवमा ।
जाग्रात चेतना नीति
र विज्ञान मोक्ष छ सब जन सुखमा ।।
अष्टाङ्ग योगः १
गरी आठ चरणका
योगभ्यास उद्देश्य र प्रणाली हुन्छ ।
धारण ध्यान र समाधि
साक्षत सहायक योग बन्छ ।।
विवेक ख्याति
अन्तरङ्ग साधक हुन्छ अष्टाङ्ग योग छ ।
यम नियमको साधानाले
अवरोध हटि समाधिष्ट बन्छ ।।१
आसन सिद्दि
प्राणयमको स्थिरता उहि प्रत्याहार सिद्ध छ ।
अष्टाङ्गयोगमा भूमि
सात्विक ,उचमा उक्लि उही रहन्छ ।।
परिपक्वताले भूमिनै
सात्विक र अवरोह साधक त्यहि बन्छ ।
समाधि साधक विभूति
र कैवल्यहरुमा अष्टाङ्गयोग रहन्छ ।।२
वहिरङ्ग योगः २
साधक जन्म मृत्यु
पक्षमा काल गति र कर्म शुद्धि रहन्छ ।
जल जमिन वायू आकास
अग्नि साक्षिमा सामाजीक जीव छ ।।
योग उपचार विधिः
शरिर मन र आत्मालाई
जीवन्त बनाउछ मुक्ति समाधि र सिद्धिले ।
प्राकृतिक र बैज्ञानिक
कलात्मक हुन्छ जीव साधाना र उपयोगले ।।
१. यम ः
जहाँ जन्मियो बढदो
छ त्यहि समाजमा अनुशासित बन्नु पर्छ ।
सहयोगी पूर्खा
पुस्ता र सन्तान चलाई जीव सामाजीक यम गर्छ ।।
क.सामाजीक अनुशासन
प्राणि सबै
अवस्थामा वहिमुर्खताको अन्त बन्छ जीव जीवनमा ।
जीवलाई दिव्य कर्म
जन्म जीवन आयू भोग र यम रहदा यहा ।।
निवृति समाज
संस्कार कर्म धर्म साधक विमुक्त बनी रहन्छ ।
राग द्धेष निभाई
वंश पुस्ता सन्तानलाई आरोग्य बनाउनु छ ।।
ख. सत्यः
सामाजीक अनुशासन
सदाचार र समभावमा साधक रहनु ।
झूट बोल्न सुन्न
सुनाउन कुनै निति नियम कानुन सत्य नडगमगाउनु ।।
ग. अहिंसाः
राग द्धेष अहिंसा
मारकाट पिटपाट गालि वेइज्यति र निन्दा ।
रिस कुभलो षडयन्त्र
ज्ञान विज्ञान त्यागि अंिहंसा छ आईन्दा ।
घ. अस्तेयः
विना अनुमति अरुको
सामान नचलाउने चोरी नगर्नु अस्तेय हो ।
ज्ञान विज्ञान कला
धर्म र प्रकृति साधकले आचरण बुझ्नु पर्यो ।।
ड. अपरिग्रहः
आवस्यक वस्तु विषय
पदार्थ भन्दा बढि संचय,मोह नगर्नु
।
आधारभूत बस्तु सेवा
साधकले बुझि अपरिग्रह जगमा धर्र्नु ।।
२. नियमः
अनुशासन सिकोमा कला
प्रकृती र साधना बन्छ नियम बनि ।
प्रविधि संस्कार र
आरोगयमा पुष्ट शरिर मनोविज्ञान साक्षि छ नी ।।
क.व्यक्तिगत
अनुशासनः
साधक तिम्रा शरिर
इृन्द्रय अन्तस्करण शुद्धि छ नियमले ।
धरी सम्यक
व्यक्तिगत व्यवहार सम्बन्ध गुणमा बाधिनाले ।।
शुद्धि शरिर मल
निष्काशन मन शुद्ध अनुशिलन छ नियमले ।
खुला जीव प्राकृतिक
र सृष्टि तथ्यमा चल्छ व्यक्तिको यम ।।
ख. शौचः
शरिर खाद्द मल,मनको विकार व्यवस्थापन सहजता बन्छ ।
शुद्धि नियमितित् त
शौचले शरिर मन आत्मा संचारित छ ।।
ग. सन्तोषः
सहि स्विकार्य सहज
मन बचन कर्म रहि सुख सन्तोष ।
साधकले आफुमा गरेको
कामको परिणाम छ,बन्छ शेष ।।
घ. तपः
आफनो कावू वा
बाहिरको परिस्थिती जन्म संस्कार वीज सहित ।
साधक गुरु माता
पिताको कुल परम्परा कला कर्ममा तप रहित ।
उहि प्रवृति साधना
उद्देश्य शरिर कर्म र शस्त्र शास्त्रमा ।
जनित फल सन्तान र
समाज तपमा जाग्छ अर्थतन्त्रमा ।।१
ड. स्वाध्यायः
शास्त्र संस्कार
धर्म साधकको नियमित हुन्छ सम्मानले ।
वनीन्छ जन
व्यक्तिगत अनुशासन स्वाध्याय भै रहनाले ।।
च. ईश्वर प्रणिधन ः
कर्म गर्ने फलमा
आसक्ति नराखि ईशमा चढाई उद्देश्यहरु ।
त्यागि भागवण्डा
स्मृतिमा समभाव उहि ईश्वर प्राणिधनका जनहरु ।।
३.आसन ः
शरिर जीवकोष रक्त
नाशिका मज्जा र हड्डि चलाई आन्तरिक रसायन ।
नियमित सन्तुलन,खाद्द,चेतना ,गति र समय रहन्छ समय सन्तुलन आसन कन ।।१
शारिरिक क्रिया
आसनको अभ्यास ,रजरुप ,माधुर्य यी चञ्चलता ।
अस्थिरता र तमरुपको
आलस्य वा प्रमाद हटि जीवमा सज्जनता ।।
साधकले सात्विक
प्रकाश र दिव्यता उब्जि जीव जगत ।
आसनले चाह शरिर
स्थिरता वन्छ साधक आरोग्य साथ ।।२
४. प्राणायम ः
श्वासमा फोक्सो
मस्तिष्क ,मुटु ,कलेजो ,मृगौला र शरिरमा शक्ति संचार ।
कफ,वात,पित्त रोकि विकार मल निष्काशन गर्ने गर्नु प्राणयमले सदाचार ।।१
मन लय अव्यवस्थित
वहाव उहि प्राण चाल चञ्चलताको जीव ।
अस्वाभिक लय हटाई
स्वाभिक प्राण गति नियन्त्रणमा सजिव ।।
वायू गति मति दिव्य
बनाई प्राण् सात्विक बनाई प्राणायम चल्छ ।
जीवका सबै मन
आत्माका स्मृती र लय साधक सिद्ध जीव रहन्छ ।।२
५.प्रत्याहारः
हटाई इन्द्रियका
आलस्य,प्रमादमा तामस बनाई जीव प्रत्याहार ।
वहिमुर्खता हटि
राजश शून्य बनाई मन वचन कर्म जान्ने सदावहार ।।
सत्गुणी रुपमा
चित्तसंग इृन्द्रिय अन्र्तमुख र दिव्य सधै बनाउनु ।
जाय जन्म र जीवन
सुखि बनाई वीज पुष्टसन्तान पालक पुर्खा जान्नु ।।१
अन्तरङ्ग योगः
१. धारण ः
चित्तको
मूलरुप र क्षिप्तीदुबै तामस र रजगुण सबै
हटाउनु ।
सत् रुपले वृति
विषयमा दिव्यधारण गरि पर्छ साधक रमाउनु ।।
२ ध्यानः
चित्तवृति अस्थिरका
रज रतम गुणका विषयमा जीव नजाग्नु ।
सत् वृति रुप र
दिव्यतामा प्रस्तुति गरि ध्यान साधक केन्द्रित रहनु ।।
३ समाधिः
बिषयमा चित्तको
वृत्तिले लगातार साथ दिदै ध्येयकरवृत रहन्छ ।
रजले ध्यान र धातु
रुपमा आकारले तम गुण हटाई समाधीमा बस्नु छ ।।
सत रुप चित्तले
दिव्यता रुप धातु र ध्यानले उहि शून्य बन्छ ।
ध्येयाकार रुप मिलि
समाधिमा रहि समग्र विषय चित्तवृति छ ।।१
हठयोगः
नाकको दाहिने प्वाल
रहि पिडगला नाडिको भागले सूर्य बताउछ ।
नाकको देब्रे प्वाल
ईडा नाडी मार्र्ग चन्द्र्रमा
मिलि हठयोग बन्छ ।।
यहि पिङ्गला नाडी
नासिका हुदै गुद्धादार संगै मुलाधार चक्रमा मिल्छ ।
नाडीहरुको
मिलनबिन्दु मेरुदण्डबाट सुषुम्ना नाडी अवरोधक रहन्छ ।।१
ईडा पिङ्गला
नाडीबाट श्वासशक्ति भित्रिपथमा शुषुम्नातिर जान्छ ।
श्वासरुपि शक्तिले
आन्तरिक वाधा अडचन हटाई हठयोगी ब्रह्मन्ध पुराउछ ।।
आदिनाथ शिव
अन्ययोगी गुरुशिष्य परम्परामा हठयोग आसनमा रहन्छ ।
ग्रान्थि शरिर मन
षटकर्म आसान मुद्रा प्रत्यहार ध्यान समाधिष्ठ हुन्छ ।।२
षटकर्मः
६कर्म अपनाई द्यौति
वस्ति नेति त्राटक नौलिमा ।
शरिरका अंग सफाई
छन् कपालभाति षटकर्मले यहाँ ।।
शरिरका बाहिरीभाग
सफा गरी आन्तरीक अंग सबमा ।
हठयोगका षटकर्म
प्राकृतिक अन्तर सफाई गर्छ जीवमा ।।१ं
१. द्यौतिः
अन्ननलि आमाशय धोई
फोहरी इन्द्रिय र जीवका शरिर ।
रोगमुक्ति र
अंगप्रत्यङ्ग जगाईन्छ आरोग्य हटयोगका भर ।।
२. वस्ति ः
मलाशय र ठूलो आन्द्रामा
मल रहि रहे रोग जाग्छ भाई ।
अभ्यासले एनिमा
विधिले सफाई गर्नु आरोग्य कर्म जगाई ।।
३.नेति ः
नाकको भित्रिभाग
सफाई, श्वास लिने र फयाँक्ने नेति गर्नु ।
श्वास निर्वाध चल्न
योग अभ्यासमा जीव सधै जागी रहनु ।।
५.त्राटकः
आँखा र मन एकाग्र
गरि संस्मरण ध्यान धारणले जीव पर्छ रमाउनु ।
फेरि मन एकाग्रगरि
योग अभ्यासमा जीव सधै रमाउनु ।।
६.कपालभातिः
राखि मस्तिष्क
शुद्ध नाक र पेटको ईन्द्रियहरु संयुक्त योगमा ।
अभ्यासले कफ सफा
गरि रगत शुद्धि र संस्मरण बढाउदामा ।।
मन्त्र योगः
सृष्टि जीव जगत
पदार्थ अणुपरमाणु र संसार तरङ्गमा कम्पित छ ।
शरिर अंग जीवकोष
परमाणु सबैमा आफनै कम्पन तिब्रता रहन्छ ।।
ध्वानिमा मन्त्र
मिलि उच्चहार स्वर लय ताल धुननै मन्त्र कम्पन छ ।
शरिर मन मस्तिष्क
चेतना कम्पन तरङ्गले स्वचारीत र स्फूरण बन्छ ।।१
उहि शरिर स्वभाविक
तरङ्ग मिलाई शब्द, मन जीवन्त छ
।
सत्य सुप्त
अध्यात्म चक्र नगाई कुण्डलिनि शक्ति बन्छ ।।
जागरण शक्ति
मन्त्रयोग बनि भक्ति शुद्धि आसन मुन्द्रा बनाउछ ।
प्राणक्रिया लोभ
मोह अंह र ईष्यामा जप तप ध्यान जगाउछ ।।२
मन्त्रयोगले काम
क्रोध लोभ मोह अंह सबै सधै नास्दछ ।
वाचिक उपांशु मानस
जपी धारण ध्यान समाधी बन्छ ।।३
लययोगः
एकाकार मिल्नु विलय
भई लययोग जागरण ।
हठ र क्रियायोगले
कुण्डलीनि जागी साधरण ।।
उहि शरिर शुद्धि
पाई अन्तरनिहित शक्ति प्रस्फुटन ।
शरिर मन दुबै मिलाई
आत्मसाक्षत्कार लययोग कन ।।१
चेतना बढाई शरिर र
धर्म चिनिन्छ लययोगमा ।
गुण बुझि शरिरका चक्र
नियन्त्रीत छ शक्तिमा ।।२
ज्ञानयोगः
योग अभ्यास बढाई
अध्यायन अनुसन्धान उहि चिन्तन ।
तर्क प्रयोग हुदा
सम्याक योग ईशमा स्थूल ज्ञान मनन् ।।
ज्ञानका चरणमा
बहिरङ्ग साधाना ज्ञान विना चल्दैन ।
धन र बिज्ञान पनि
उहि मर्छ ज्ञानी कहि कतै डक्दैन ।।१
बहिरङ्ग साधानाः
उहि स्वरुप शरिर
जीवका मन आत्मा नै प्राणको नित्य छ ।
जन्मनु जीबन र
मृत्यु साक्षत हो नअल्मिनु जीव बाँच्नु पर्छ ।।
१. विवेकः
गरि अन्तर अभ्यास
ज्ञानको सत्य पथमा जागी जीव पूर्ण ।
बस्तु बिषयप्रति
निजै अनुभव र दृष्टिकोण स्वविवेक सम्पूर्ण ।।
२. वैराग्यः
संसारिक पदार्थको
मूलमा लुक्छ दुख ति बुझ्नु पर्छ ।
सुख ल्याई पदार्थ
विषय अवरोध त्याग्नु वैराग्य उहि छ ।।
३.षटसम्पतिः
ज्ञानयोगले
ईन्द्रिय संयम बनाई ई उन्मुख हुदै गर्नुश्रद्धा ।
फलको आश नगरि सहन
शक्तिमा समाधान गर्नु आर्जन गर्दा ।।
क. समः
ईन्द्रिय सयम गरि
जीव बाँचे उहि सम कहलाउछ ।
बिषय मन भोग विषाद,दुख जन्माउछ लोभ छ उहाँ ।।
ख.दमः
ईन्द्रिय ईशमा लगाई
शर वनाई शरिर जीव सधै बाँच्छ ।
संयम राखि वाधि मन
आत्मा सदाचार र समभावमा छ ।।
उपरतिः
कर्म गरि फलको
आशामा नरहनु सधै श्रममा रगत बगाउनु ।
माटो बंश र जातीको
भूगोलका धारक जीव राष्ट् सधै जगाउनु ।।
घ. तितिक्षाः
जस्तै दुख परेपनि
सहन शक्ति गरी बाको कोदो गहु वा तुलफुल।
नझुकी स्वाभिमान,जुटेको खाना र विकास जीवमा दिनु छ समुल ।।
ड.श्रद्धाः
अगाध स्नेह उहि
श्रद्धा सुमन वाँडी सन्तानका विकास प्रविधि ।
उन्नत वीज अन्नादी
सृर्जि जन पाल्नु रक्षक सेवकको विधि ।।
छ. समाधानः
वाधा व्यवधान गरिबी
उत्पीडन सबै शिक्षा र विज्ञानले हटाउ ।
नेता अभिनेता सबै
संघमा जीव तिमि नारी पुरुषमा नित्य जगाउ ।।
४.मुमुक्षुत्वः
पिडा दुख जनित
संसारिक बिषय र वस्तुको हुने विराग ।
उहि जालबाट उम्कि सुखि
तन मन ईच्छाको मुमुक्षुत्व जाग ।।
अन्तरंग साधानाः
व्यक्तिमा प्रगाढ
गरि चिन्तन मनन् र अध्यस्थ हुनु जन ।
आवस्यक बस्तु
पदार्थ विषय सन्तान सृष्टि जीवले दिनु ध्यान ।।
१. श्रवणः
श्रद्धा आदार गर्नु
मान्यजन ज्ञान अर्ति गुरुउपदेश धारी ।
दुख हटाई उपाय
अभ्यास गर्नु श्रवण प्रविधि शिप सारी ।।
२. मनः
ज्ञान चेतना सुनेका
पढेका बिषय वा ब्रह्चिन्तन ।
निविध्यानि जागी
आत्म मन असल कर्मको सुखि धन ।।
३. समाधिः
एकाग्र रहि
शुद्धभावमा ज्ञान प्राप्त गर्दे समाधिमा ।
जाग्नु वस्तु बिषय
त्यागी प्राण पूर्खा सन्तान चलाउन ।।
सम्प्रज्ञात समाधिः
१. वितर्कः
स्थुल बिषयमा
चित्तावृति द्रष्टा स्वरुपमा साधक छ ।
एकाग्र र
निरुद्दावास्था बढाई सम्प्रज्ञात समाधिमा
रहन्छ ।।
२. विचार ः
सुक्ष्म
विधानमाविषय चित्तवृतिको बनि एकाग्रता ।
चित्तको आत्मा
अभ्यास छुटिछताछुल्लाको व्यग्रता ।।
३. आनन्दः
अंहकार विषयको
चित्तवृतिको रहदै एकाग्रता ।
पृथक आत्मस्वरुपलाई
साक्षतकारको व्यपकता ।।
४. अस्मिता
अंहकार रहित
अस्मिता बिषयमा चित्तावृतिको एकाग्रता ।
परावैराग्यपछि
असम्प्रज्ञात समाधिको यात्राले हट्छ व्यग्रता ।।
राजयोगः
संसार र निर्मित
सर्वोत्कृष्ट हुन्छ सुख दुख हटाई मन राजा ।
आर्कषण विर्कषण वा
अवरोध त्यागी नियन्त्रण मन आत्मा साझा ।।
जीवनका आनन्द ,अर्थ काम सबै पूर्ण स्वतन्त्र मन चाहहरु ।
धारण ध्यान समाधिमा
रहि योग प्रक्रियामा शिक्षाकृत बरु ।।
भक्तियोग ः
ईशमा आस्था जप तप
गुरु ,पूर्वज सन्तान सबै जन्महरु ।
एकाग्रा श्रद्धा र
आस्था सबै लक्षित शक्ति पूजन भक्तिहरु ।।
श्रवण सस्मरण ,पाद सेवा अर्चन वन्दना दास्य भाव मनका ।
सखा भाव आत्मनिवेदन
सबै पूजा भक्तियोग बनिदिन्छ जनमा ।।
कर्म योगः
काममा कत्र्तव्यवोध
गरी सहि अनाशक्त भावमा चल्छ कर्म योग।
कर्म नै शक्ति र
पुजा हो फलबान्छित हुन्छ ,हुदैन पर्नु
जन फल भोग ।।
आशक्तिमा लाभ हानि
भए पनि सहि कामको फल छ परिणाम् ।
प्रतिकुल र भावरहित
शून्य रहेपनि बन्धित छ कर्म फल सकाम।।१
जन्म रहि जीवन
चल्दा भोग मनको संस्कार बन्दछ ।
जन्म जन्मान्तर काम
प्रभाव र सुखदु संगै फल बन्छ ।।
भोग बन्धन कला बनि
जीवनचक्र ईच्छाको परतन्त्र चाहन्छ ।
साधक सधै अध्यस्थ
कर्मयोगमा फल त ईश संगै उ छ ।।
कर्मयोगको भेदः
असल मन भाव बचनले
शुक्ल,शुद्धकर्म ईशमा पुण्य चाहन्छन् ।
नियत्ति संयोग बनि
अंह दम्भ कुकर्म कालो पापकर्म मा रहन्छन् ।।
फलित र जनित
मनोभावका फल पाप पूण्यदुबै कर्म बन्दछन् ।
हित अहित नरहने
रागरहित तर आपत्तिजनकमा कर्म रहन्छन् ।।१
सन्तान र निजै
हितमा बाच्न कुकर्म फलनै पाप कर्म छ ।
उहि मान र राग
विमति नाशि शराणगति भक्ति कर्म बन्दछ ।।
नासी अहित ठानी हित
प्रितका चित्त आशक्ति बनाउछ ।
सोहि पश्चताप नास्न
जीव पूजा आराधाना मनको हित जगाउछ ।।२
पाठ ५ आसन
आसन
गरि शुद्धी अफैबाट
असल कामको शुरुवात गरिदिनु ।
सुध्रि कल्पना
शक्ति उर्जा चक्रवाट रेकिलिनु अवयवमा ध्यान ।।
लिई ब्रम्हाण्डिय
उर्पा लिई किरणले शान्ताा चित्त भर्नु सचेतना ।
शुरु गरौ सिद्ध वनौ
थालौ आजै आफैबाट ।। १
पार्नु अरुलाइृ
खुसि आध्यात्मा आफू हुने खुसि ।
त्यस्तै अरु मानव
जीवन खुसि पार्ने हासो सबमा घुसि ।।
चिन्तन ध्यान मन
परेकाोकुराको चरणविन्दा ।
चल्नु सदा योग आसन
यम नियमा तिमि जन रोजिन्द ।।२।।
हातमाथी उठाएर औला
औला जुटाउनु ।
घाटि तन्काई
कुरकुच्चा उठाउनु ।।
अनि श्वास चढाएर
केहि वेर सिधाा हुनु ।
श्वास विस्ताररै
कुकुच्चाा टेक्न लगाउनु ।।३।।
ताडासनः
हात माथि उठाएर औला
औला जुटाउनु ।
घाटि तन्काई
कुकुच्चा उठाउनु ।।
अनि स्थूल स्वार
रोकि सिधा वनिनु ।
स्वाश विस्तारै
छोड्दै कुकुच्चा टेक्न ल्याउनु ।। १
सूर्यभदी आसन ः
सूर्यभदीः दुबै
खुटटासंगै जोडि नमस्ते गर्नु पर्दछ ।
अनि हात नछुटाई पछि
लैजानु पर्दछ ।।
अब न्यरी दुबै
खुट्टा हातले छुनु पर्दछ ।
पालैपालो दुबै
खुट्टा पछि लैजानु पर्दछ ।। १
सूर्यभेदीआसन
दुबै खुटटा संगै
जोडी नमस्ते गर्नु पर्दछ ।
अनि हात छुटई पछि
लैजानु पर्दछ ।।
अव न्यूहुरी दुबै
खुट्टा हातले छुनु पर्छ ।
पालैपालो दुबै
खुट्टा पछि लैजानु पर्दछ ।। १
गर्नु
गुरुवन्दनासबै कुण्डलीनी जागरण ,शाष्टङ्ग
दण्डवत वस्नु शीतलिनी मुद्रमा ।
त्यस्तै शीतली अरु
क्रियायोग गरि शक्ति संचय ।।
व्यायम गर्नु
ताडासन,सूर्यभेदी ,श्वासन र भुजुङ्गआसन ।
सर्वाङ्ग,मत्सय,शलभ,मतेस्न्द्र,पवनमुक्त मयुरा,र्धु हला र
पश्चिमोर गर्नर आसन ।।२।।
जडीबुटीः
पोषण खनिज लवण र
पुष्टि,खाद्दन्नका सबै तत्व दिई पञ्चतत्व ।
मन बुद्धि शरिरका
विषाणु नासि जीवकोषमा जडीबुटीले निदान सर्बत्र ।।
हिमद्युः खण्डका
सबै हिमवत क्षेत्र र आपस्तमा फैली खिलि हुर्केका ।
लिनु मात्र मिलाई
आरोग्य बृक्ष ,धन उहि जनको प्रविधि पर्खेका ।।
Comments
Post a Comment