source google
||कौपीन पंचकं ( शंकराचार्य) ||
On Paramaarthasaara of Aadisheshha
The paramArthasAra of AdisheSha is one of the earliest prakaraNa works with the advaita mode of explaining the incomprehensible. Since it originally contained
85 verses composed in the AryA metre, it is alternatively called the AryApa~ncAshIti. From the text it becomes clear that sheSha was a devotee of
the Lord viShNu.This paramArthasAra is older than sha~Nkara.s advaita bhAShyas at least by 300
years. Pata~njali of the yogasUtra fame is regarded as an incarnation of AdisheSha, and hence paramArthasAra of AdisheSha was published in the journal
paNdit as the AryApa~ncAshIti of pata~njali. Indian sages saw life in eternal continuity and they totally disregarded any historical references to their
identities and compositions. In any case, it is now certain that this prakaraNa of sheSha is much older than a similar advaita prakaraNa called the
gauDapAdakArikA of 5th century AD.
An old palm-leaf manuscript, possibly the oldest, of the paramArthasAra of AdisheSha is kept in the library of the Travancore palace in Kerala, India. It
contains a commentary by rAghavAnanda, who lived in the 4th century. Another palm-leaf manuscript was later found among the personal collections of a Brahmin
in Kanyakumari of Tamil Nadu, India. As usual, many interpolations could be isolated from the original 85 verses.
It is surprising that only 85 beautifully composed verses could explain the illusory nature of this material world. Separately and eternally existing
matter and consciousness, and multiplicity of souls, --- which is the main contention of the theory of duality, --- has been successfully demolished by
AdisheSha by his inimitable style and examples. Somehow this work on advaita became obscure and the bhagavadgItA, which is based on duality, became popular.
In the 11th century, abhinavagupta, the famous Kashmiri devotee of the Lord shiva, wrote a revised version of the paramArthasAra. He slightly modified most
of the verses of sheSha and added a few more to clarify the difficult advaita outlook. From his remarks it is realized that the paramArthasAra had been
elevated by his time to the level of a shruti. Abhinavagupta.s work spins around the Lord shiva, is taught in the universities world over, and is readily
available. chhandas (Metre) used in AdisheSha.s paramArthasAra :
AdisheSha uses various forms of the metre called AryA. It is a mAtrA metre, where instead of observing the lenghts of the syllables with precise positions
in a verse, one should count the total number of mAtrAs in every 4th part of a verse. A mAtrA means magnitude, weight, value, mark, etc. In Itrans notation,
the vowels a, i, u, RRi, LLi are short vowels; the vowels A, I, U, RRI, LLI, e,ai, o, au are long vowels. A short vowel counts one mAtrA, a long vowel counts
two mAtrAs. If a vowel is followed by a saMyoga (a combination of two or moreconsonants), that vowel counts two mAtrAs. A vowel followed by an anusvAra or a
visarga counts two mAtrAs. At the ends of both the lines of a verse, a short vowel may count two mAtrAs, if necessary for the sake of the metre. Each verse
contains two lines. Each line is divided into two parts. Hence each verse is divided into four parts. In the AryA metre the numbers of mAtrAs in the four
parts of a verse are : 12, 18 ; 12, 15 respectively. The two other forms of AryA metre employed in the paramArthasAra are gIti AryA and upagIti AryA. The
following is the mAtrA counts for all these three variations of AryA metre:
1. AryA metre : 12, 18 | 12, 15 ||
2. gIti AryA metre : 12, 18 | 12, 18 ||
3. upagIti AryA metre : 12, 15 | 12, 15 ||
Examples of these metres from AdisheSha.s paramArthasAra :
AryA : Break Verse 16 as follows, where numbers are mAtrAs for the vowel :
gac [2] chha [1] ti [1] gac [2] chha [1] ti [1] sa [1] li [1] le [2] = 12
di [1] na [1] ka [1] ra [1] bim [2] baM [2] sthi [1] te [2] sthi [1] tiM [2] yA
[2] ti [2] = 18
an [2] taH [2] ka [1] ra [1] Ne [2] gac [2] chha [1] ti [1] = 12
gac [2] chhat [2] yAt [2] mA [2] pi [1] tad [2] va [1] di [1] ha [2] = 15
gitI AryA : Break Verse 32 as follows from AdisheSha.s paramArthasAra :
jva [1] la [1] nAd [2] dhU [2] mod [2] ga [1] ti [1] bhir [2] = 12
vi [1] vi [1] dhA [2] kRRi [1] ti [1] ram [2] ba [1] re [2] ya [1] thA [2] bhA
[2] ti [2]= 18
tad [2] vad [2] viSh [2] Nau [2] sRRiSh [2] TiH [2] = 12
sva [1] mA [2] ya [1] yAd[2] vai [2] ta [1] vis [2] ta [1] rA [2] bhA [2] ti [2]
= 18
upagIti AryA : Break Verse 35 as follows from AdisheSha.s paramArthasAra :
e [2] kas [2] min [2] na [1] pi [1] ca [1] gha [1] Te [2] = 12
dhU [2] mA [2] di [1] ma [1] lA [2] vRRi [1] te [2] she [2] ShAH [2] = 15
na [1] bha [1] van [2] ti [1] ma [1] lo [2] pe [2] tA [2] = 12
yad [2] vaj [2] jI [2] vo [2] pi [1] tad [2] va [1] di [1] ha [2] = 15
Six of the verses of the paramArthasAra are maked for Notes, which are as
follows:
.. वैराग्य शतकम् ..
क्षणं = moment
बालः = child
भूत्वा = becoming
क्षणमपि = again for a moment
युवा = youth
कामरसिकः = lustful
क्षणं = moment
वित्तैर्हीनः = devoid of riches
क्षणमपि = momentarily again
च = and
संपूर्णविभवः = full of wealth
जरा = old age
जीर्णैः = worn out
अङ्गैः = body
नट = actor
इव = as if
वली = wrinkle
मण्डित = covered
तनुः = body
नरः = human
संसारान्ते = at the end of life
विशति = enters
यमधानी = death's abode
यवनिकां = ??
६ यतिनृपतिसंवादवर्णनम् .
त्वं राजा वयमप्युपासितगुरुप्रज्ञाभिमानोन्नताः
ख्यातस्त्वं विभवैर्यशांसि कवयो दिक्षु प्रतन्वन्ति नः .
इत्थं मानधनातिदूरमुभयोरप्यावयोरन्तरं
यद्यस्मासु पराङ्मुखोऽसि वयमप्येकान्ततो निःस्पृहाः .. ५१..
त्वं राजा वयमप्युपासितगुरुप्रज्ञाभिमानोन्नताः
ख्यातस्त्वं विभवैर्यशांसि कवयो दिक्षु प्रतन्वन्ति नः .
इत्थं मानधनातिदूरमुभयोरप्यावयोरन्तरं
यद्यस्मासु पराङ्मुखोऽसि वयमप्येकान्ततो निःस्पृहाः .. ५१..
6 Description of a dialogue between an ascetic and a king:
You are a king; we also, through service to our Teacher, have been uplifted in wisdom.
You are famous by your wealth; our successes are broadcast in all directions by the
learned. Thus, there is a great difference between us regarding honor and wealth.
If you are indifferent towards us, we also are perfectly dispassionate towards you.
यति = ascetic
नृपति = king
संवाद = dialogue
वर्णनं = description
त्वं = you
राजा = king
वयं = we
अपि = also
उपासित = serving
गुरु = teacher
प्रज्ञा = wisdom
अभिमान = pride
उन्नताः = elevated
ख्यातस्त्वं = famous, you
विभवैर्यशांसि = by wealth and success
कवयः = the learned
दिक्षु = in all directions
प्रतन्वन्ति = spread
नः = our
इत्थं = thus
मान = honor
धन = riches
अतिदूरं = great
उभयोः = two
अपि = even
आवयोः = of us
अन्तरं = difference
यदि = if
अस्मासु = to us
पराङ्मुखः = disregard
असि = you
वयं = =3D we
अपि = also
एकान्ततः = perfectly
निःस्पृहाः = indifferent
अर्थानामीशिषे त्वं वयमपि च गिरामीश्महे यावदर्थं
शूरस्त्वं वादिदर्पव्युपशमनविधावक्षयं पाटवं नः .
सेवन्ते त्वां धनाढ्या मतिमलहतये मामपि श्रोतुकामा
मय्यप्यास्था न ते चेत्त्वयि मम नितरामेव राजन्ननास्था .. ५२..
अर्थानामीशिषे त्वं वयमपि च गिरामीश्महे यावदर्थं
शूरस्त्वं वादिदर्पव्युपशमनविधावक्षयं पाटवं नः .
सेवन्ते त्वां धनाढ्या मतिमलहतये मामपि श्रोतुकामा
मय्यप्यास्था न ते चेत्त्वयि मम नितरामेव राजन्ननास्था .. ५२..
You are the master of wealth; we are also masters of words. You are brave; we are
ever skilful in subduing the pride of debaters. The rich serve you; we are served
by those who would study scriptures to purify the mind. If you show no regard for me,
I have none for you either.
अर्थानामीशिषे = lordship over wealth
त्वं = you
वयमपि = we also
च = and
गिरामीश्महे = lords of speech
यावदर्थं = in all senses
शूरस्त्वं = hero, you are
वादि = debaters
दर्प = pride
व्युपशमनविधौ = subduing
अक्षयं = unfailing
पाटवं = skill
नः = our
सेवन्ते = serve
त्वां = you
धनाढ्या = wealthy
मति = mind
मल = impurities
हतये = to destroy
मामपि = me too
श्रोतुकामा = desirous of learning
mayi in me
अपि = also
आस्था = regard
न = not
ते = to you
चेत् = if it be
त्वयि = in you
मम = my
नितरां = absolutely
एव = quite
राजन् = o king
ननास्था = no regard
वयमिह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं दुकूलैः
सम इव परितोषो निर्विशेषो विशेषः .
स तु भवतु दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला
मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान्को दरिद्रः .. ५३..
वयमिह परितुष्टा वल्कलैस्त्वं दुकूलैः
सम इव परितोषो निर्विशेषो विशेषः .
स तु भवतु दरिद्रो यस्य तृष्णा विशाला
मनसि च परितुष्टे कोऽर्थवान्को दरिद्रः .. ५३..
We are content to wear tree-barks for clothes, and you with rich dresses; but the
contentment is alike, and the difference is not significant. He whose desires are
numerous is indded poor. If contentment is in the mind, then who is rich or poor?
वयं = we
इह = here
परितुष्टा = satisfied
वल्कलैः = tree-bark as clothes
त्वं = you
दुकूलैः = rich dresses
सम = similar
इव = as if
परितोषः = satisfaction
निर्विशेषः = no difference
विशेषः = difference
स = he
तु = indeed
भवतु = is
दरिद्रः = poor
तृष्णा = desire
विशाला = great
मनसि = in mind
च = and
परितुष्टे = contented
कोऽर्थवान्कः = who rich, who
दरिद्रः = poor
फलमलमशनाय स्वादु पानाय तोयं
क्षितिरपि शयनार्थं वाससे वल्कलं च .
नवधनमधुपानभ्रान्तसर्वेन्द्रियाणां
अविनयमनुमन्तुं नोत्सहे दुर्जनानाम् .. ५४..
फलमलमशनाय स्वादु पानाय तोयं
क्षितिरपि शयनार्थं वाससे वल्कलं च .
नवधनमधुपानभ्रान्तसर्वेन्द्रियाणां
अविनयमनुमन्तुं नोत्सहे दुर्जनानाम् .. ५४..
Enough for us are fruits for food, tasty water to drink, the earth for a bed,
and tree-barks for dress. I have no taste for the immodesty of the wicked, deluded
by drinking the wine of wealth.
फलमलमशनाय = fruits to eat
स्वादु = tasteful
पानाय = to drink
तोयं = water
क्षितिरपि = also earth
शयनार्थं = to sleep on
वाससे = to dress
वल्कलं = tree-barks
च = and
नव = new
धन = riches
मधुपान =drinking intoxicant wine
भ्रान्त =deluded
सर्वेन्द्रियाणां = all senses
अविनयं = disrespect
अनुमन्तुं = to approve
न = not
उत्सहे = enthused
दुर्जनानां = of the wicked
अशीमहि वयं भिक्षामाशावासो वसीमहि .
शयीमहि महीपृष्ठे कुर्वीमहि किमीश्वरैः .. ५५..
अशीमहि वयं भिक्षामाशावासो वसीमहि .
शयीमहि महीपृष्ठे कुर्वीमहि किमीश्वरैः .. ५५..
We shall eat from the begging of alms; we shall wear the sky for clothing; lie down
on the earth for a bed; why bother with the rich?
अशीमहि = let us eat
वयं = we
भिक्षां = alms
आशावासः = the sky for clothing
वसीमहि = let us dress
शयीमहि = let us sleep
महीपृष्ठे = on the earth
कुर्वीमहि = shall we have to do
किं = what
ईश्वरैः = with the rich
न नटा न विटा न गायका
न च सभ्येतरवादचुञ्चवः .
नृपमीक्षितुमत्र के वयं
स्तनभारानमिता न योषितः .. ५६..
न नटा न विटा न गायका
न च सभ्येतरवादचुञ्चवः .
नृपमीक्षितुमत्र के वयं
स्तनभारानमिता न योषितः .. ५६..
We are not actors, nor jesters, nor singers, nor experts in debating in court,
nor courtesans, to wish to meet the king.
न = not
नटा = actors
न = not
विटा = jesters
न = not
गायका = singers
न = not
च = and
सभ्येतरवादचुञ्चवः = experts in disputations
नृपं = king
ईक्षितुं = seeing
अत्र = here
के = who
वयं = we
स्तनभारानमिता = seductive mistresses
न = not
योषितः = desiring
विपुलहृदयैरीशैरेतज्जगज्जनितं पुरा
विधृतमपरैर्दत्तं चान्यैर्विजित्य तृणं यथा .
इह भुवनान्यन्ये धीराश्चतुर्दश भुञ्जते
कतिपयपुरस्वाम्ये पुंसां क एष मदज्वरः .. ५७..
विपुलहृदयैरीशैरेतज्जगज्जनितं पुरा
विधृतमपरैर्दत्तं चान्यैर्विजित्य तृणं यथा .
इह हि भुवनान्यन्ये धीराश्चतुर्दश भुञ्जते
कतिपयपुरस्वाम्ये पुंसां क एष मदज्वरः .. ५७..
In days of yore, these kingdoms were created by kings with generous hearts,
ruled by others, and conquered or squandered like straw by still others. Some
heroes even now enjoy everything in the universe. Why then this inordinate pride
of ruling over a few towns?
विपुल = great
हृदयैः = hearted
ईशैः =by the kings
एतत् = this
जगत् = world
जनितं = made
पुरा = in ancient times
विधृतं = ruled
अपरैः = by others
दत्तं = given away
च = and
अन्यैः = by others
विजित्य = conquered
तृणं = like grass
यथा = just as
इह = here
हि = indeed
भुवनानि = worlds
अन्ये = others
धीराः = heroes
चतुर्दश = fourteen
भुञ्जते = enjoy
कतिपय = for what then
पुर = towns
स्वाम्ये = sovereignty over
पुंसां = men
क = who
एष = this
मद = arrogance
ज्वरः = feverish
अभुक्तायां यस्यां क्षणमपि न जातं नृपशतः
भुवस्तस्या लाभे क इव बहुमानः क्षितिभृताम् .
तदंशस्याप्यंशे तदवयवलेशेऽपि पतयो
विषादे कर्तव्ये विदधति जडाः प्रत्युत मुदम् .. ५८..
अभुक्तायां यस्यां क्षणमपि न जातं नृपशतः
भुवस्तस्या लाभे क इव बहुमानः क्षितिभृताम् .
तदंशस्याप्यंशे तदवयवलेशेऽपि पतयो
विषादे कर्तव्ये विदधति जडाः प्रत्युत मुदम् .. ५८..
The earth has not been left unenjoyed, even for a moment, by hundreds of rulers.
Will its acquisition then bring any honor to any king? The dull-witted, instead
of grieving, are joyous in owning even the most trifling fraction of it.
अभुक्तायां = not enjoyed
यस्यां = whose
क्षणमपि = even a moment
न = not
जातं = made
नृपशतः = hundreds of kings
भुवः = world
तस्या = its
लाभे = gaining
क = who
इव = as if
बहुमानः = high honor
क्षितिभृतां = earth
तत् = that
अंशस्य = of a portion
अपि = even
अंशे = portion
तत् = that
अवयव = limb
लेशे = part
अपि = even
पतयः = fallen
विषादे = in grief
कर्तव्ये = in duty
विदधति = give
जडाः = stupid
प्रत्युत = on the contrary
मुदं = joy
मृत्पिण्डो जलरेखया वलयितः सर्वोऽप्ययं नन्वणुः
स्वांशीकृत्य तमेव संगरशतै राज्ञां गणा भुञ्जते .
ते दद्युर्ददतोऽथवा किमपरं क्षुद्रा दरिद्रा भृशं
धिग्धिक्तान्पुरुषाधमान्धनकणान्वाञ्छन्ति तेभ्योऽपि ये .. ५९..
मृत्पिण्डो जलरेखया वलयितः सर्वोऽप्ययं नन्वणुः
स्वांशीकृत्य तमेव संगरशतै राज्ञां गणा भुञ्जते .
ते दद्युर्ददतोऽथवा किमपरं क्षुद्रा दरिद्रा भृशं
धिग्धिक्तान्पुरुषाधमान्धनकणान्वाञ्छन्ति तेभ्योऽपि ये .. ५९..
The earth is a mere clod rimmed by water. Even the whole of it is but an atom. Hosts
of kings enjoy it after fighting for it a hundred times. With their paltry and mean
minds they may or do give; for it is not strange to them. But despicable are the men
who would beg from them petty riches.
मृत् = clay
पिण्डः = lump
जल = water
रेखया = by a ring of
वलयितः = surrounded by
सर्वः = all
अपि = even
अयं = this
ननु = not even
अणुः = an atom
स्वांशीकृत्य = fractioned it themselves
तं = that
एव = too
संगर = battle
शतै = hundreds
राज्ञां = of kings
गणा = many
भुञ्जते = enjoy
ते = they
दद्युः = may give
ददतः = do give
अथवा = or
किं = what
अपरं = else
क्षुद्रा = cheap
दरिद्रा = poor
भृशं = strange
धिग्धिक्तान् = contemptible
पुरुष = men
अधमान् = mean
धनकणान् = paltry coins
वाञ्छन्ति = beg
तेभ्यः = on them
अपि = also
ये = who
स जातः कोऽप्यासीन्मदनरिपुणा मूर्ध्नि धवलं
कपालं यस्योच्यैर्विनिहितमलंकारविधये .
नृभिः प्राणत्राणप्रवणमतिभिः कैश्चिदधुना
नमद्भिः कः पुंसामयमतुलदर्पज्वरभरः .. ६०..
स जातः कोऽप्यासीन्मदनरिपुणा मूर्ध्नि धवलं
कपालं यस्योच्यैर्विनिहितमलंकारविधये .
नृभिः प्राणत्राणप्रवणमतिभिः कैश्चिदधुना
नमद्भिः कः पुंसामयमतुलदर्पज्वरभरः .. ६०..
His birth is worthwhile indeed, whose death provides his white skull as an
ornament on the head of Shiva, Cupid's enemy. Men engrossed in protecting their own
lives, flatter others showing immoderate pride, to what purpose?
स = he
जातः = born
कः = =3Dwho
अपि = even
आसीत् = placed
मदनरिपुणा = by Shiva(enemy of Madana/Cupid)
मूर्ध्नि = on the head
धवलं = white
कपालं = skull
यस्य = whose
उच्यैः = high
विनिहितं = held
अलंकारविधये = like an ornament
नृभिः = by men
प्राण = life
त्राण = limb
प्रवण = preserving
मतिभिः = by those who think of
कैश्चिद् = by them
अधुना = nowadays
नमद्भिः = adored
कः = who
पुंसां = person
अयं = this
अतुल = incomparable
दर्प = pride
ज्वर =fever
भरः = afflicted with
७ मनःसम्बोधननियमनम् .
परेषां चेतांसि प्रतिदिवसमाराध्य बहुधा
प्रसादं किं नेतुं विशसि हृदय क्लेशकलितम् .
प्रसन्ने त्वय्यन्तः स्वयमुदितचिन्तामणिगणो
विविक्तः संकल्पः किमभिलषितं पुष्यति न ते .. ६१..
परेषां चेतांसि प्रतिदिवसमाराध्य बहुधा
प्रसादं किं नेतुं विशसि हृदय क्लेशकलितम् .
प्रसन्ने त्वय्यन्तः स्वयमुदितचिन्तामणिगणो
विविक्तः संकल्पः किमभिलषितं पुष्यति न ते .. ६१..
Control of Mind by Wisdom:
Winning the favors of others is hard; why then does your heart seek to appease the
minds of others? With inward tranquillity and abstaining from social intercourse,
wise thought will arise in you spontaneously; and should you wish for anything
what will you not acquire?
मनः = mind
संबोधन = inculcating wisdom
नियमनं = control
परेषां = of others
चेतांसि = minds
प्रतिदिवसं = every day
आराध्य = supplicating
बहुधा = in various ways
प्रसादं = grace
किं = why
नेतुं = to secure
विशसि = enter
हृदय = heart
क्लेशकलितं = fraught with pain
प्रसन्ने = contented
त्वय्यन्तः = in your inner self
स्वयं = by itself
उदित =arising
चिन्तामणि = gems of thoughts
गणः = many
विविक्तः = in solitude
संकल्पः = wish
किं = whatever
अभिलषितं = wished for
पुष्यति = nurture
न = not
ते = they
परिभ्रमसि किं मुधा क्वचन चित्त विश्राम्यतां
स्वयं भवति यद्यथा भवति तत्तथा नान्यथा .
अतीतमननुस्मरन्नपि च भाव्यसंकल्पयन्
नतर्कितसमागमाननुभवामि भोगानहम् .. ६२..
परिभ्रमसि किं मुधा क्वचन चित्त विश्राम्यतां
स्वयं भवति यद्यथा भवति तत्तथा नान्यथा .
अतीतमननुस्मरन्नपि च भाव्यसंकल्पयन्
नतर्कितसमागमाननुभवामि भोगानहम् .. ६२..
Oh Mind! Why do you wander about in vain? Rest somewhere. Whatever happens is
bound to happen, of itself, not otherwise. Thus not recalling the past, nor
planning for the future, I experience the joys that come, without question.
परिभ्रमसि = wander
किं = why
मुधा = mind
क्वचन = somewhere
चित्त = mind
विश्राम्यतां = for rest
स्वयं = yourself
यद्यथा = whatever
भवति = happens
तत्तथा = that thus
नान्यथा = not otherwise
अतीत = past
मननुस्मरन्नपि = mental memories recalled
च = and
भाव्य = future
संकल्पयन् = desiring
नतर्कित = withou debating
समागमान् = coming on their own
अनुभवामि = experience
भोगान् = enjoyments
अहं = I
एतस्माद्विरमेन्द्रियार्थगहनादायासकादाश्रय
श्रेयोमार्गमशेषदुःखशमनव्यापारदक्षं क्षणात् .
स्वात्मीभावमुपैहि संत्यज निजां कल्लोललोलां गतिं
मा भूयो भज भङ्गुरां भवरतिं चेतः प्रसीदाधुना .. ६३..
एतस्माद्विरमेन्द्रियार्थगहनादायासकादाश्रय
श्रेयोमार्गमशेषदुःखशमनव्यापारदक्षं क्षणात् .
स्वात्मीभावमुपैहि संत्यज निजां कल्लोललोलां गतिं
मा भूयो भज भङ्गुरां भवरतिं चेतः प्रसीदाधुना .. ६३..
Therefore, refrain yourself from the perilous maze of sense-objects. Take to the
path of supreme welfare that can, in a moment, remove all sorrows. Reach the
state of your True Self. Abandon the wavelike agitation and change. Do not cling
to the transitory joys of the world, and now seek the tranquillity of the mind.
एतस्मात् = therefore
विरम = turn away
इन्द्रियार्थ = senses
गहनात् = complex
आयासकात् = wearisome
आश्रय = shelter
श्रेयोमार्गं = way of supreme welfare
अशेष = total
दुःख = sorrow
शमन = relief
व्यापार = affairs
दक्षं = capable of
क्षणात् = in a moment
स्वात्मीभावं = status of own Self
उपैहि = reach
संत्यज = give up
निजां = your own
कल्लोल = wave
लोलां = agitated
गतिं = movement
मा = do not
भूयः = again
भज = seek
भङ्गुरां = transitory
भवरतिं = mundane pleasures
चेतः = mind
प्रसीदाधुना = be calm now
मोहं मार्जय तामुपार्जय रतिं चन्द्रार्धचूडामणौ
चेतः स्वर्गतरङ्गिणीतटभुवामासङ्गमङ्गीकुरु .
को वा वीचिषु बुद्बुदेषु च तडिल्लेखासु च श्रीषु च
ज्वालाग्रेषु च पन्नगेषु च सुहृद्वर्गेषु च प्रत्ययः .. ६४..
मोहं मार्जय तामुपार्जय रतिं चन्द्रार्धचूडामणौ
चेतः स्वर्गतरङ्गिणीतटभुवामासङ्गमङ्गीकुरु .
को वा वीचिषु बुद्बुदेषु च तडिल्लेखासु च श्रीषु च
ज्वालाग्रेषु च पन्नगेषु च सुहृद्वर्गेषु च प्रत्ययः .. ६४..
Clear up all misperception; worship the One in whose crown the gem is the crescent.
Situate yourself on the banks of the celestial river, Ganga. How can you rely on
waves or bubbles, flashes of lightning, fickle fortune, flames of fire, serpents,
or hosts of friends?
मोहं = delusion
मार्जय = cleanse
तां = them
उपार्जय = acquire
रतिं = liking
चन्द्रार्ध = half-moon, crescent
चूडामणौ = gem on the crown(head)
चेतः = mind
स्वर्ग = heaven
तरङ्गिणी = river
तट = banks
भुवां = places
आसङ्गं = attachment
अङ्गीकुरु = accept
कः = who
वा = or
वीचिषु = waves
बुद्बुदेषु = bubbles
च = and
तडिल्लेखासु = flashes of lightning
च = and
श्रीषु = wealth
च = and
ज्वालाग्रेषु = flames of fire
च = and
पन्नगेषु = serpents
च = and
सुहृद्वर्गेषु = hosts of friends
च = and
प्रत्ययः = reliability
चेतश्चिन्तय मा रमां सकृदिमामस्थायिनीमास्थया
भूपालभ्रुकुटीकुटीविहरणव्यापारपण्याङ्गनाम् .
कन्थाकञ्चुकिनः प्रविश्य भवनद्वाराणि वाराणसीः
अथ्यापङ्क्तिषु पाणिपात्रपतितां भिक्षामपेक्षामहे .. ६५..
चेतश्चिन्तय मा रमां सकृदिमामस्थायिनीमास्थया
भूपालभ्रुकुटीकुटीविहरणव्यापारपण्याङ्गनाम् .
कन्थाकञ्चुकिनः प्रविश्य भवनद्वाराणि वाराणसीः
अथ्यापङ्क्तिषु पाणिपात्रपतितां भिक्षामपेक्षामहे .. ६५..
Oh Mind! do not dwell on the thought of the capricious goddess of fortune, whose
nature resemble the courtesan at the beck and call as the king moves his eyebrows.
Clad in rags, and standing at the doors in the streets of Varanasi, let us beg
for alms with our hands as bowls.
चेतश्चिन्तय = O heart, think
मा = do not
रमां = goddess of fortune
सकृद् = frail
इमां = this
अस्थायिनीं = wandering
आस्थया = haunt
भूपाल = king
भ्रुकुटी = eyebrow
कुटी = wrinkle
विहरण = moving
व्यापारपणि= business of
आङ्गनां = street women
कन्थाकञ्चुकिनः = ragged garments
प्रविश्य = entering
भवन = house
द्वाराणि = doors
वाराणसीः = in Varanasi
अथ्यापङ्क्तिषु = in the streets
पाणि = hand
पात्र = vessel
पतितां = placed
भिक्षां = alms
अपेक्षामहे = expect
अग्रे गीतं सरसकवयः पार्श्वयोर्दाक्षिणात्याः
पश्चाल्लीलावलयरणितं चामरग्राहिणीनाम् .
यद्यस्त्वेवं कुरु भवरसास्वादने लम्पटत्वं
नो चेच्चेतः प्रविश सहसा निर्विकल्पे समाधौ .. ६६..
अग्रे गीतं सरसकवयः पार्श्वयोर्दाक्षिणात्याः
पश्चाल्लीलावलयरणितं चामरग्राहिणीनाम् .
यद्यस्त्वेवं कुरु भवरसास्वादने लम्पटत्वं
नो चेच्चेतः प्रविश सहसा निर्विकल्पे समाधौ .. ६६..
If there be music playing in front of you, by your side expert poets from the South,
and behind you the courtesans waving fans and shaking their bracelets with a clinking
sound, then indulge unstintingly in these worldly pleasures. If not, O Mind! enter
the realm of beatitude devoid of all thoughts.
अग्रे = in front
गीतं = song
सरस = skilful
कवयः = poets
पार्श्वयो ह् = by the side
दाक्षिणात्याः = from the South
पश्चत् = later
लीलावलयरणितं = tinkling of moving bracelets
चामर = fan
ग्राहिणीनां = women waving
यदि = if
अस्तु = it be
एवं = thus
कुरु = do
भव = mundane
रस = essence
आस्वादने = tasting
लम्पटत्वं = attachment
नो चेत् = otherwise
चेतः = mind
प्रविश = enter
सहसा = absolute
निर्विकल्पे = transcending thought
समाधौ = meditation
प्राप्ताः श्रियः सकलकामदुधास्ततः किं
न्यस्तं पदं शिरसि विद्विषतां ततः किं .
संपादिताः प्रणयिनो विभवैस्ततः किं
कल्पस्थितास्तनुभृतां तनवस्ततः किम् .. ६७..
प्राप्ताः श्रियः सकलकामदुधास्ततः किं
न्यस्तं पदं शिरसि विद्विषतां ततः किं .
संपादिताः प्रणयिनो विभवैस्ततः किं
कल्पस्थितास्तनुभृतां तनवस्ततः किम् .. ६७..
What if one acquires wealth that will fulfil all desires? Even stomping on the
enemies' heads with one's feet? Or if riches bought friends? Or even if one's
body lasts till the end of time?
प्राप्ताः = acquired
श्रियः = prosperity
सकल = all
काम = desire
दुधाः = milked
ततः किं = what then
न्यस्तं = placed
पदं = foot
शिरसि = on the head
विद्विषतां = of the enemies
ततः किं = what then
संपादिताः = bringing
प्रणयिनः = friends
विभवैः = by wealth
ततः किं = what then
कल्पस्थिताः = last till end of world
तनुभृतां = embodied beings
तनवः = bodies
ततः किं = what then
भक्तिर्भवे मरणजन्मभयं हृदिस्थं
स्नेहो न बन्धुषु न मन्मथजा विकाराः .
संसर्गदोषरहिता विजना वनान्ता
वैराग्यमस्ति किमितः परमर्थनीयम् .. ६८..
भक्तिर्भवे मरणजन्मभयं हृदिस्थं
स्नेहो न बन्धुषु न मन्मथजा विकाराः .
संसर्गदोषरहिता विजना वनान्ता
वैराग्यमस्ति किमितः परमर्थनीयम् .. ६८..
If there be devotion in the heart and the fear of death and birth, no ties
to family, nor agitation by passions; when there is the solitude of uninhabited
forests, and dispassion, what gain can be better than this?
भक्तिः = devotion
भवे = in life
मरण = death
जन्म = birth
भयं = fear
हृदिस्थं = in the heart
स्नेहः = attachment
न = not
बन्धुषु = towards kinspeople
न = not
मन्मथजा = born of lust
विकाराः = passions
संसर्ग = company
दोष = fault
रहिता = devoid
विजना = without people
वनान्ता = in forest
वैराग्यं = dispassion
अस्ति = is
किं = what
इतः = beyond this
परमर्थनीयं = of supreme value
तस्मादनन्तमजरं परमं विकासि
तद्ब्रह्म चिन्तय किमेभिरसद्विकल्पैः .
यस्यानुषङ्गिण इमे भुवनाधिपत्य-
भोगादयः कृपणलोकमता भवन्ति .. ६९..
तस्मादनन्तमजरं परमं विकासि
तद्ब्रह्म चिन्तय किमेभिरसद्विकल्पैः .
यस्यानुषङ्गिण इमे भुवनाधिपत्य-
भोगादयः कृपणलोकमता भवन्ति .. ६९..
Therefore, meditate on the infinite, ageless, supreme, luminous Reality. Why
these false thoghts about the unreal? The sovereignty over the world, with its
accompanying pleasures, will appear as the desires of the petty-minded when compared
to the pursuit of Reality.
तस्माद् = therefore
अनन्तं = infinite
अजरं = ageless
परमं = supreme
विकासि = effulgent
तद् = that
ब्रह्म = Reality
चिन्तय = meditate
किं = what
एभिः = by these
असद् = unreal
विकल्पैः = mental agitation
यस्य = whose
अनुषङ्गिणः = associating
इमे = these
भुवन = world
अधिपत्य = sovereignty
भोगादयः = such enjoyments
कृपणलोकमता = desires of pitiable men
भवन्ति = become
पातलमाविशसि यासि नभो विलङ्घ्य
दिङ्मण्डलं भ्रमसि मानस चापलेन .
भ्रान्त्यापि जातु विमलं कथमात्मनीनं
न ब्रह्म संस्मरसि निवृर्तिमेशि येन .. ७०..
पातलमाविशसि यासि नभो विलङ्घ्य
दिङ्मण्डलं भ्रमसि मानस चापलेन .
भ्रान्त्यापि जातु विमलं कथमात्मनीनं
न ब्रह्म संस्मरसि निवृर्तिमेशि येन .. ७०..
With such a fickle mind, you will enter the nether worlds one moment, fly to
the limits of the sky, or wander in all directions. Why, in a floundering manner
even, do you not meditate on that Transcendent Truth, of the nature of perfection
of your true Self?
पातलं = netherworld
आविशसि = enter
यासि = go
नभः = skies
विलङ्घ्य = crossing beyond
दिङ्मण्डलं = spheres of all directions
भ्रमसि = wander
मानस = mind
चापलेन = fickle
भ्रान्त्यापि = even mistakenly
जातु = become
विमलं = pure
कथं = how
आत्मनीनं = in the Self
न = not
ब्रह्म = highest Truth
संस्मरसि = remember well
निवृर्तिं = supreme detachment
एशि = reach
येन =by which
८ नित्यानित्यवस्तुविचारः .
किं वेदैः स्मृतिभिः पुराणपठनैः शास्त्रैर्महाविस्तरैः
स्वर्गग्रामकुटीनिवासफलदैः कर्मक्रियाविभूमैः .
मुक्त्वैकं भवदुःखभाररचनाविध्वंसकालानलं
स्वात्मानन्दपदप्रवेशकलनं शेषैर्वणिग्वृत्तिभिः .. ७१..
किं वेदैः स्मृतिभिः पुराणपठनैः शास्त्रैर्महाविस्तरैः
स्वर्गग्रामकुटीनिवासफलदैः कर्मक्रियाविभूमैः .
मुक्त्वैकं भवदुःखभाररचनाविध्वंसकालानलं
स्वात्मानन्दपदप्रवेशकलनं शेषैर्वणिग्वृत्तिभिः .. ७१..
8. Discrimination of the Immutable from the Mutable:
Of what use is the study of Vedas, scriptures, mythology, the extensive codes,
and the bewildering labyrinth of rituals which promise a passage to heaven, which
is but a hamlet of hutments? The only way to destroy the burden of life's sorrows
like the apocalyptic fire, is that which lets you enter the beatitude of
self-ralisation. All else is but bartering for profit!
नित्य = immutable
अनित्य = mutable
वस्तु = essence
विचारः = discrimination
किं = how much
वेदैः = by vedas
स्मृतिभिः = by smritis
पुराण = puranas
पठनैः = by studying
शास्त्रैः = by shastras
महाविस्तरैः = of immense
स्वर्ग = heaven
ग्राम = village
कुटी = hut
निवास = resting place
फलदैः = resulting from
कर्मक्रियाविभूमैः = by mazes of ceremonials
मुक्त्वा = freeing
एकं = one
भव = life cycles
दुःख = sorrow
भार = burden
रचना = condition
विध्वंस = destruction
काल = time
अनलं = fire
स्वात्म = one's own Self
अनन्द = bliss
पद = place
प्रवेश = entrance
कलनं = way
शेषैः = everything else
वणिग्वृत्तिभिः = traders' attitude
यतो मेरुः श्रीमान्निपतति युगान्ताग्निवलितः
समुद्रा शुष्यन्ति प्रचुरमकरग्राहनिलयाः .
धरा गच्छत्यन्तं धरणिधरपादैरपि धृता
शरीरे का वार्ता करिकलभकर्णाग्रचपले .. ७२..
यतो मेरुः श्रीमान्निपतति युगान्ताग्निवलितः
समुद्रा शुष्यन्ति प्रचुरमकरग्राहनिलयाः .गच्छत्यन्तं धरणिधरपादैरपि धृताशरीरे का वार्ता करिकलभकर्णाग्रचपले .. ७२..
When the majestic Meru moutain collapses in the fire of the cosmic conflagration;
when the oceans, in which reside numerous sharks and other aquatic animals, dry up;
when the earth, even though supported by mountains, meets its end; what can you say
about this body, which is only as steady as the ear-tip of a baby elephant!
यतः = from where
मेरुः = mount Meru
श्रीमान् = of great fame
निपतति = falls down
युगान्त = at the end of a time cycle
अग्नि = fire
वलितः = surrounded by
समुद्रा = seas
शुष्यन्ति = dry up
प्रचुर =replete
मकर = crocodiles
ग्राह = sharks
निलयाः = homes
धरा = earth
गच्छति = goes
अन्तं = end
धरणि = earth
धर = holding
पादैः = by the feet
अपि = also
धृता = held
शरीरे = body
का = what
वार्ता = news
करिकलभ = young elephant
कर्ण = ear
अग्र = tip
चपले = unsteady
गात्रं संकुचितं गतिर्विगलिता भ्रष्टा च दन्तावलि-
दृर्ष्टिर्नश्यति वर्धते बधिरता वक्त्रं च लालायते .
वाक्यं नाद्रियते च बान्धवजनो भार्या न शुश्रूषते
हा कष्टं पुरुषस्य जीर्णवयसः पुत्रोऽप्यमित्रायते .. ७३..
गात्रं संकुचितं गतिर्विगलिता भ्रष्टा च दन्तावलि-
दृर्ष्टिर्नश्यति वर्धते बधिरता वक्त्रं च लालायते .
वाक्यं नाद्रियते च बान्धवजनो भार्या न शुश्रूषते
हा कष्टं पुरुषस्य जीर्णवयसः पुत्रोऽप्यमित्रायते .. ७३..
With feeble limbs, unsteady movements, teeth that have fallen off, poor eye-sight,
worsening deafness, drooling mouth,; with relatives disregarding what you say, the wife
offering no help, the son turning hostile, such, alas! are the miseries of senility.
गात्रं = limbs
संकुचितं = shrivel
गतिः = walking
विगलिता = unsteady
भ्रष्टा = useless
च = and
दन्तावलिः = rows of teeth
दृर्ष्टिः = eyesight
नश्यति = lost
वर्धते = increases
बधिरता = deafness
वक्त्रं = mouth
च = and
लालायते = slobbers
वाक्यं = speech
न = not
अद्रियते = valued
च = and
बान्धवजनः = relatives
भार्या = wife
न = not
शुश्रूषते = offer service
हा = alas
कष्टं = misery
पुरुषस्य = man's
जीर्ण = old
वयसः = in years
पुत्रः = son
अपि = also
अमित्रायते = becomes unfriendly
वर्णं सितं झटिति वीक्ष्य शिरोरुहाणां
स्थानं जरा परिभवस्य तदा पुमांसम् .
आरोपितास्थिशतकं परिहृत्य यान्ति
चण्डालकूपमिव दूरतरं तरुण्यः .. ७४..
वर्णं सितं झटिति वीक्ष्य शिरोरुहाणां
स्थानं जरा परिभवस्य तदा पुमांसम् .
आरोपितास्थिशतकं परिहृत्य यान्ति
चण्डालकूपमिव दूरतरं तरुण्यः .. ७४..
When hair grows white on a man's head, indicating the disconcert of senility, young
women run away from him, like the outcastes' well encircled with bones!
वर्णं = color
सितं = white
झटिति = instantly
वीक्ष्य = seeing
शिरोरुहाणां = on the head
स्थानं = condition
जरा = old age
परिभवस्य = caused by
तदा = then
पुमांसं = man's
आरोपित = characterised by
अस्थि = bones
शतकं = hundreds
परिहृत्य = abandoning
यान्ति = go
चण्डाल = least respected
कूपं = well
इव = as if
दूरतरं = far away
तरुण्यः = youthful
यावत्स्वस्थमिदं शरीरमरुजं यावज्जरा दूरतो
यावच्चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत्क्षयो नायुषः .
आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नो महान्
संदीप्ते भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः कीदृशः .. ७५..
यावत्स्वस्थमिदं शरीरमरुजं यावज्जरा दूरतो
यावच्चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत्क्षयो नायुषः .
आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नो महान्
संदीप्ते भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः कीदृशः .. ७५..
As long as this body is healthy and free of infirmity, as long as senility is distant,
as long as the faculties have not lost their vigor, as long as life is not enfeebled,
till then should the wise ones make great efforts to reach the supreme goal of life.
For what is the use of digging a well when the house is on fire?
यावत् = as long as
स्वस्थं = free from disease
इदं = this
शरीरं = body
अरुजं = decrepitude
यावत् = as long as
जरा = old age
दूरतः = far off
यावत् =as long as
च = and
इन्द्रिय = organs
शक्तिः = strength
अप्रतिहता = unaffected
यावत् = so long as
क्षयः = decay
न = not
अयुषः = life
आत्मश्रेयसि = for one's own supreme welfare
तावत् = till then
एव = alone
विदुषा = wise
कार्यः = deeds
प्रयत्नः = efforts
महान् = great
संदीप्ते = on fire
भवने = house
तु = indeed
कूप = well
खननं = digging
प्रत्युद्यमः = setting about
कीदृशः = what avails
तपस्यन्तः सन्तः किमधिनिवसामः सुरनदीं
गुणोदारान्दारानुत परिचरामः सविनयम् .
पिबामः शास्त्रौघानुत विविधकाव्यामृतरसान्
न विद्मः किं कुर्मः कतिपयनिमेषायुषि जने .. ७६..
तपस्यन्तः सन्तः किमधिनिवसामः सुरनदीं
गुणोदारान्दारानुत परिचरामः सविनयम् .
पिबामः शास्त्रौघानुत विविधकाव्यामृतरसान्
न विद्मः किं कुर्मः कतिपयनिमेषायुषि जने .. ७६..
Shall we live ascetically on the banks of the heavenly river, or serve humbly our
virtuous wives? Shall we drink at the streams of scriptures or the nectarine
poetry? With a life-span of a few eye-winks, we do not know what action to take!
तपस्यन्तः = austerities
सन्तः = practising
किं = what
अधिनिवसामः = live
सुरनदीं = heavenly river
गुणोदारान् = virtuous
दारानुत = wives
परिचरामः = serve
सविनयं = humbly
पिबामः = drink
शास्त्रौघानुत = currents of scripture
विविध = varied
काव्य = poetry
अमृत = nectar
रसान् = essence
न = not
विद्मः = know
किं = what
कुर्मः = do
कतिपय = few
निमेष = twinkling of an eye
अयुषि = longevity
जने = people
दुराराध्याश्चामी तुरगचलचित्ताः क्षितिभुजो
वयं च स्थूलेच्छाः सुमहति फले बद्धमनसः .
जरा देहं मृत्युर्हरति दयितं जीवितमिदं
सखे नान्यच्छ्रेयो जगति विदुषोऽन्यत्र तपसः .. ७७..
दुराराध्याश्चामी तुरगचलचित्ताः क्षितिभुजो
वयं च स्थूलेच्छाः सुमहति फले बद्धमनसः .
जरा देहं मृत्युर्हरति दयितं जीवितमिदं
सखे नान्यच्छ्रेयो जगति विदुषोऽन्यत्र तपसः .. ७७..
Thease earthly rulers are difficult to please and fickle-minded like the horse,
and we have strong desires, and intent on huge gains. Senility gnaws away the body
and death steals this dear life. Oh Friend! for the wise nothing is as salutary as
austerities.
दुराराध्याः = hard to please
च = and
अमी = these
तुरग = horse
चलचित्ताः = restless minds
क्षितिभुजः = rulers og the earth
वयं = we
च = and
स्थूलेच्छाः = ambitious
सुमहति = vast
फले = gain
बद्धमनसः = mind bent on
जरा = old age
देहं = body
मृत्युः = death
हरति = takes away
दयितं = dear
जीवितं = life
इदं = this
सखे = oh, friend
न = not
अन्यत् = other
छ्रेयः = good
जगति = in the world
विदुषः = wise
अन्यत्र = except
तपसः = austerities
माने म्लायिनि खण्डिते च वसुनि व्यर्थे प्रयातेऽर्थिनि
क्षीणे बन्धुजने गते परिजने नष्टे शनैर्यौवने .
युक्तं केवलमेतदेव सुधियां यज्जह्नुकन्यापयः-
पूतग्रावगिरीन्द्रकन्दरतटीकुञ्जे निवासः क्वचित् .. ७८..
माने म्लायिनि खण्डिते च वसुनि व्यर्थे प्रयातेऽर्थिनि
क्षीणे बन्धुजने गते परिजने नष्टे शनैर्यौवने .
युक्तं केवलमेतदेव सुधियां यज्जह्नुकन्यापयः-
पूतग्रावगिरीन्द्रकन्दरतटीकुञ्जे निवासः क्वचित् .. ७८..
When honor declines, riches squandered away, flatterers depart, the circle of friends
dwindles, attendants leave, and slowly the youth is spent, the wise have only
one proper way left to follow---make a home somewhere on the side of a valley in
the Himalayas, whose rocks have been made holy by the water of the Ganges.
माने = honor
म्लायिनि = faded
खण्डिते = ruined
च = and
वसुनि = wealth
व्यर्थे = wasted
प्रयाते =gone
अर्थिनि = favors
क्षीणे = dwindled
बन्धुजने = friends
गते = departed
परिजने = dependents
नष्टे = destroyed
शनैः = slowly
यौवने = youth
युक्तं = proper
सुधियां = wise
यत् = which
जह्नुकन्या = Ganga river (daughter of Janhu)
पयः = water
पूतग्राव = purigied
गिरीन्द्र = chief among mountains (Himalaya)
कन्दर = valley
तटी = on the side
कुञ्जे = grove
निवासः = shelter
क्वचित् = somewhere
रम्याश्चन्द्रमरीचयस्तृणवती रम्या वनान्तःस्थली
रम्यं साधुसमागमावतसुखं काव्येषु रम्याः कथाः .
अबिन्दुतरलं रम्यं प्रियाया मुखं
सर्वं रम्यमनित्यतामुपगते चित्ते न किञ्चित्पुनः .. ७९..
रम्याश्चन्द्रमरीचयस्तृणवती रम्या वनान्तःस्थली
रम्यं साधुसमागमावतसुखं काव्येषु रम्याः कथाः .
कोपोपाहितबाष्पबिन्दुतरलं रम्यं प्रियाया मुखं
सर्वं रम्यमनित्यतामुपगते चित्ते न किञ्चित्पुनः .. ७९..
Enchanting are the moonbeams and the verdant outskirts of the forest; delightful is the
company of the wise, and the poetry of stories; charming is the beloved's face
gleaming in tears of indignation; all is fascinating, except when the mind realises
the transience of it all.
रम्याः = delightful
चन्द्र = moon
मरीचयः = rays
तृणवती = grassy plots
रम्या = delightful
वनान्तःस्थली = in the forests
रम्यं = delightful
साधु = saint
समागमावत = company of
सुखं = joy
काव्येषु = in poetry
रम्याः = delightful
कथाः = stories
कोप = anger
उपाहित = covered
बाष्प = water (tears)
बिन्दु = drops
तरलं = swimming
रम्यं = delightful
प्रियाया = of the beloved
मुखं = face
सर्वं = all
रम्यं = delightful
अनित्यतां = evanescent
उपगते = gone
चित्ते = in the mind
न = not
किञ्चित् = nothing
पुनः = again
रम्यं हर्म्यतलं न किं वसतये श्रव्यं न गेयादिकं
किं वा प्राणसमासमागमसुखं नैवाधिकप्रीतये .
किंतु भ्रान्तपतङ्गपक्षपवनव्यालोलदीपाङ्कुर-
च्छायाचञ्चलमाकलय्य सकलं सन्तो वनान्तं गताः .. ८०..
रम्यं हर्म्यतलं न किं वसतये श्रव्यं न गेयादिकं
किं वा प्राणसमासमागमसुखं नैवाधिकप्रीतये .
किंतु भ्रान्तपतङ्गपक्षपवनव्यालोलदीपाङ्कुर-
च्छायाचञ्चलमाकलय्य सकलं सन्तो वनान्तं गताः .. ८०..
Living in a palace is pleasant, is it not? Or listening to music with its accompaniments?
or the company of women, as dear as life? But wise persons have taken to forest life,
having realised that these are as fickle as the shadow of a flickering flame on
the fluttering wings of a delirious moth.
रम्यं = pleasurable
हर्म्यतलं = palace
न = not
किं = is it
वसतये = to live
श्रव्यं = pleasant to listen to
न = not
गेयादिकं = music with accompaniments
किं = is it
वा = or
प्राण = life
समासमागमसुखं = joy of woan's company
न = no
एव = in fact
अधिक = much
प्रीतये = pleasing
किंतु = but
भ्रान्त = hovering
पतङ्ग = moth
पक्ष = wing
पवन = wind
व्यालोल = shaken
दीपाङ्कुरत् = flame of a lamp
छाया = shadow
चञ्चलं = unstable
आकलय्य = having understood
सकलं = all
सन्तः = wise ones
वनान्तं = to the forest
गताः = gone
९ शिवार्चनम् .
आसंसारात्त्रिभुवनमिदं चिन्वतां तात तादृ-
ङ्नैवास्माकं नयनपदवीं श्रोत्रमार्गं गतो वा .
योऽयं धत्ते विषयकरिणीगाढगूढाभिमान-
क्षीबस्यान्तःकरणकरिणः संयमानायलीलाम् .. ८१..
आसंसारात्त्रिभुवनमिदं चिन्वतां तात तादृ-
ङ्नैवास्माकं नयनपदवीं श्रोत्रमार्गं गतो वा .
योऽयं धत्ते विषयकरिणीगाढगूढाभिमान-
क्षीबस्यान्तःकरणकरिणः संयमानायलीलाम् .. ८१..
9 Worship of Shiva
My son! Since creation, in our search in all the three worlds, we have not seen
nor heard anything that can act like a trap to control the mind, deeply and
inexplicably infatuated with sensuality, like an elephant wildly excited by the
female elephant.
शिवार्चनं = worship of Shiva
आसंसारात् = from the very beginning of creation
त्रिभुवनं = three worlds
इदं = this
चिन्वतां = searching
तात = oh dear!
तादृक् = like that
न = not
एव =even
अस्माकं = our
नयनपदवीं = in sight
श्रोत्रमार्गं = in hearing
गतः = gone
वा = or
यः = who
अयं = this
धत्ते = gives
विषयकरिणी = arousing sensuality
गाढगूढ = mysterious, and deep
अभिमान = pride
क्षीबस्य = enraged
अन्तःकरणकरिणः = infatuating
संयम = control
आनाय = elephant trap
लीलां = play
यदेतत्स्वच्छन्दं विहरणमकार्पण्यमशनं
सहार्यैः संवासः श्रुतमुपशमैकव्रतफलम् .
मनो मन्दस्पन्दं बहिरपि चिरस्यापि विमृशन्
न जाने कस्यैष परिणतिरुदारस्य तपसः .. ८२..
यदेतत्स्वच्छन्दं विहरणमकार्पण्यमशनं
सहार्यैः संवासः श्रुतमुपशमैकव्रतफलम् .
मनो मन्दस्पन्दं बहिरपि चिरस्यापि विमृशन्
न जाने कस्यैष परिणतिरुदारस्य तपसः .. ८२..
The vows of roaming freely, eating pure food, associating with holy persons, and
cultivating spiritual wisdom, yields only the fruit of a pieceful mind. Even after
prolonged contemplation, I fail to understand that such lofty austerities can control
the mind and lead it to peace.
यत् = which
एतत् = this
स्वच्छन्दं = one's own free will
विहरणं = wandering
अकार्पण्यं = without meanness
अशनं = eating
सह = with
अर्यैः = holy
संवासः = company
श्रुतं = vedic wisdom
उपशम = cessation of worries
एकव्रत = sole vow
फलं = result
मनः = mind
मन्दस्पन्दं = restrained
बहिः = external
अपि = also
चिरस्य = long time
अपि = also
विमृशन् = thoughtfully
न = not
जाने = know
कस्य = whose
एष = this
परिणतिः = cosummation
उदारस्य = noble
तपसः = austerities
जीर्णा एव मनोरथाश्च हृदये यातं च तद्यौवनं
हन्ताङ्गेषु गुणाश्च वन्ध्यफलतां याता गुणज्ञैर्विना .
किं युक्तं सहसाभ्युपैति बलवान्कालः कृतान्तोऽक्षमी
हा ज्ञातं मदनान्तकाङ्घ्रियुगलं मुक्त्वास्ति नान्या गतिः .. ८३..
जीर्णा एव मनोरथाश्च हृदये यातं च तद्यौवनं
हन्ताङ्गेषु गुणाश्च वन्ध्यफलतां याता गुणज्ञैर्विना .
किं युक्तं सहसाभ्युपैति बलवान्कालः कृतान्तोऽक्षमी
हा ज्ञातं मदनान्तकाङ्घ्रियुगलं मुक्त्वास्ति नान्या गतिः .. ८३..
The fantasies of the heart are exhausted,; youth has also left the body. Alas!
Virtues have proven barren for lack of discriminating admirers. The mighty, unforgiving,
all-consuming Death is gathering speed. What is the proper action? Alas! there
is no way other than to surrender oneself at the feet if Shiva.
जीर्णा = worn out
एव = verily
मनोरथाः = fantasies
च = and
हृदये = in the heart
यातं = gone
च = and
तत् = that
यौवनं = youth
हन्त = alas!
अङ्गेषु = in the body
गुणाः = virtues
च = and
वन्ध्य = barren
फलतां = fruit
याता = gone
गुणज्ञैः = those who appreciate virtue
विना = without
किं = what
युक्तं = proper
सहसा = fast
अभ्युपैति = coming near
बलवान् = powerful
कालः = time
कृतान्तः = death
अक्षमी = relentless
हा = alas!
ज्ञातं = known
मदन = Cupid
अन्तक = destroyer
अङ्घ्रि = foot
युगलं = pair
मुक्त्वा = freeing
अस्ति = is
न = not
अन्या = other
गतिः = way .83..
महेश्वरे वा जगतामधीश्वरे
जनार्दने वा जगदन्तरात्मनि .
न वस्तुभेदप्रतिपत्तिरस्ति मे
तथापि भक्तिस्तरुणेन्दुशेखरे .. ८४..
महेश्वरे वा जगतामधीश्वरे
जनार्दने वा जगदन्तरात्मनि .
न वस्तुभेदप्रतिपत्तिरस्ति मे
तथापि भक्तिस्तरुणेन्दुशेखरे .. ८४..
Between the great Lord of the universe, Shiva, and the innermost Self of the universe,
Vishnu, there is no difference for me. However, my devotion is to Shiva, holding the
crescent moon on His head.
महेश्वरे = Shiva
वा = or
जगतां = of the universe
अधीश्वरे = Lord
जनार्दने = Vishnu
वा = or
जगत् = universe
अन्तरात्मनि = innermost soul
न = not
वस्तुभेद = essential difference
प्रतिपत्तिः = admission
अस्ति = is
मे = my
तथापि = still
भक्तिः = devotion
तरुणेन्दु = crescent moon
शेखरे = on the crown
स्फुरत्स्फारज्योत्स्नाधवलिततले क्वापि पुलिने
सुखासीनाः शान्तध्वनिषु रजनीषु द्युसरितः .
भवाभोगोद्विग्नाः शिव शिव शिवेत्युच्चवचसः
कदा यास्यामोऽन्तर्गतबहुलबाष्पाकुलदशाम् .. ८५..
स्फुरत्स्फारज्योत्स्नाधवलिततले क्वापि पुलिने
सुखासीनाः शान्तध्वनिषु रजनीषु द्युसरितः .
भवाभोगोद्विग्नाः शिव शिव शिवेत्युच्चवचसः
कदा यास्यामोऽन्तर्गतबहुलबाष्पाकुलदशाम् .. ८५..
Sitting peacefully on the banks of the celestial river, in the bright scattered
glow of the moonlight, when silence pervades the nights,distressed by the thoughts
of birth and death, when shall we roar the names of Shiva, and reach the state of
holding back tears of ecstasy?
स्फुरत्स्फार = bright diffused
ज्योत्स्ना = moonlight
धवलिततले = white glow
क्वापि = somewhere
पुलिने = banks
सुखासीनाः = seated happily
शान्तध्वनिषु = soundless silence
रजनीषु = at night
द्युसरितः = heavenly river
भवाभोग = miseries of birth and death
उद्विग्नाः = fearful
शिव शिव शिव = repeatedly calling Shiva
इति = thus
उच्च = loud
वचसः = voice
कदा = when
यास्यामः = attain
अन्तर्गत = internal
बहुल = copious
बाष्प = tears
आकुल = ecstasy
दशां = condition
वितीर्णे सर्वस्वे तरुणकरुणापूर्णहृदयाः
स्मरन्तः संसारे विगुणपरिणामां विधिगतिम् .
वयं पुण्यारण्ये परिणतशरच्चन्द्रकिरणाः
त्रियामा नेष्यामो हरचरणचिन्तैकशरणाः .. ८६..
वितीर्णे सर्वस्वे तरुणकरुणापूर्णहृदयाः
स्मरन्तः संसारे विगुणपरिणामां विधिगतिम् .
वयं पुण्यारण्ये परिणतशरच्चन्द्रकिरणाः
त्रियामा नेष्यामो हरचरणचिन्तैकशरणाः .. ८६..
Forsaking all, with the heart full of the most tender compassion, recalling
the sorrowful fate, let us spend the nights in holy forests, in the glow of
the autumnal moonbeams, meditating on Siva's feet, our sole shelter.
वितीर्णे = giving away
सर्वस्वे = all
तरुण =tender
करुणा = compassion
पूर्ण = filled with
हृदयाः = heart
स्मरन्तः = remembering
संसारे = cycles of creation and dissolution
विगुण = undesirable
परिणामां = effects
विधिगतिं = destiny
वयं = we
पुण्य = holy
अरण्ये = forest
परिणत = full
शरत् = autumnal
चन्द्र = moon
किरणाः = rays/beams
त्रियामा = nights
नेष्यामः = spend
हर = Shiva
चरण = feet
चिन्ता = meditation
एक = only
शरणाः = refuge
कदा वाराणस्याममरतटिनीरोधसि वसन्
वसानः कौपीनं शिरसि निदधानोऽञ्जलिपुटम् .
अये गौरीनाथ त्रिपुरहरशम्भो त्रिनयन
प्रसीदेति क्रोशन्निमिषमिव नेष्यामि दिवसान् .. ८७..
कदा वाराणस्याममरतटिनीरोधसि वसन्
वसानः कौपीनं शिरसि निदधानोऽञ्जलिपुटम् .
अये गौरीनाथ त्रिपुरहरशम्भो त्रिनयन
प्रसीदेति क्रोशन्निमिषमिव नेष्यामि दिवसान् .. ८७..
When shall I spend my momentary life on the banks of the heavenly river in Varanasi,
wearing just a loin-cloth, holding my folded hands over my head, and weeping
loudly, " Oh! Lord of Gauri! Conqueror of the demon Tripura! Ever auspicious and
having the third eye (of the Supreme Light)! Have compassion on me! "
कदा = when
वाराणस्यां = in Varanasi
अमरतटिनीरोधसि = on the banks of the celestial river
वसन् = stay
वसानः = dress
कौपीनं = loin cloth
शिरसि = on the head
निदधानः = raised
अञ्जलिपुटं = folded hands
अये = oh!
गौरीनाथ = Shiva (husband of Gauri)
त्रिपुरहर = slayer of Tripura
शम्भः = giver of supreme good
त्रिनयन = with three eyes
प्रसीद = have mercy
इति = thus
क्रोशन् = crying
निमिषं = a moment
इव = as if
नेष्यामि = spend
दिवसान् = days
स्नात्वा गाङ्गैः पयोभिः शुचिकुसुमफलरर्चयित्वा विभो त्वां
ध्येये ध्यानं निवेश्य क्षितिधरकुहरग्रावपर्यङ्कमूले .
आत्मारामः फलाशी गुरुवचनरतस्त्वत्प्रसादात्स्मरारे
दुःखं मोक्ष्ये कदाहं समकरचरणे पुंसि सेवासमुत्थम् .. ८८..
स्नात्वा गाङ्गैः पयोभिः शुचिकुसुमफलरर्चयित्वा विभो त्वां
ध्येये ध्यानं निवेश्य क्षितिधरकुहरग्रावपर्यङ्कमूले .
आत्मारामः फलाशी गुरुवचनरतस्त्वत्प्रसादात्स्मरारे
दुःखं मोक्ष्ये कदाहं समकरचरणे पुंसि सेवासमुत्थम् .. ८८..
After bathing in the waters of the Ganga, worshipping you with the choicest fruits
and flowers,with my mind meditating on you, seated on a bed of stone in a mountain-cave,
enjoying the bliss of the Self, surviving on fruits, joyfully engrossed in the
spiritual preceptor's instructions, Oh! Cupid's Enemy! when will you free me with your
grace, from the sorrow of having served the rich?
स्नात्वा = after bathing
गाङ्गैः = by Ganges
पयोभिः = waters
शुचि = pure
कुसुम = flowers
फलः = fruits
अर्चयित्वा = offering
विभः = o Lord!
त्वां = to you
ध्येये = concentrating
ध्यानं = mind
निवेश्य =
क्षितिधर = mountain
कुहर = cave
ग्राव = stony
पर्यङ्कमूले = by the bed
आत्मारामः = blissful in the Self
फलाशी = eating fruits
गुरु = teacher
वचन = words
रतः = devoted to
त्वत् = your
प्रसादात् = grace
स्मरारे = O Thou Enemy of Cupid!
दुःखं = sorrow
मोक्ष्ये = freedom
कदा = when
अहं = I
स = with
मकर = shark
चरणे = feet [ "a shark on the feet" (sign of uncommon
prosperity)]
पुंसि = man
सेवा = service
समुत्थं = released
एकाकी निःस्पृहः शान्तः पाणिपात्रो दिगम्बरः .
कदा शम्भो भविष्यामि कर्मनिर्मूलनक्षमः .. ८९..
एकाकी निःस्पृहः शान्तः पाणिपात्रो दिगम्बरः .
कदा शम्भो भविष्यामि कर्मनिर्मूलनक्षमः .. ८९..
When shall I be free from the roots of action, leading a life of solitude,
dispassion, serenity, with my hands serving as a bowl, and the sky for clothing?
एकाकी = alone
निःस्पृहः = free from desire
शान्तः = peaceful
पाणि = hand
पात्रः = vessel
दिगम्बरः = naked
शम्भो = O Shiva!
भविष्यामि = will become
कर्म = action
निर्मूलन = root out
क्षमः = capable
पाणिं पात्रयतां निसर्गशुचिना भैक्षेण संतुष्यतां
यत्र क्वापि निषीदतां बहुतृणं विश्वं मुहुः पश्यताम् ..
अत्यागेएऽपि तनोरखण्डपरमानन्दावबोधस्पृशां
अध्वा कोऽपि शिवप्रसादसुलभः संपत्स्यते योगिनाम् .. ९०..
पाणिं पात्रयतां निसर्गशुचिना भैक्षेण संतुष्यतां
यत्र क्वापि निषीदतां बहुतृणं विश्वं मुहुः पश्यताम् .
अत्यागेएऽपि तनोरखण्डपरमानन्दावबोधस्पृशां
अध्वा कोऽपि शिवप्रसादसुलभः संपत्स्यते योगिनाम् .. ९०..
Using the hands as a bowl, contented with the naturally pure food from alms, resting
in any place, constantly viewing the world to be worth no more than a blade of grass,
experiencing uninterrupted supreme joy even before the body falls, for such
aspirants alone the grace of Shiva makes the path of liberation easy of attainment.
पाणिं = hand
पात्रयतां = used like a vessel
निसर्ग = nature
शुचिना = pure
भैक्षेण = by begging alms
संतुष्यतां = contented
यत्र = where
क्वापि = anywhere
निषीदतां = resting
बहुतृणं = almost a blade of grass
विश्वं = world
मुहुः = constantly
पश्यतां = seeing
अत्यागे = giving up
अपि = even
तनोः = of the body
अखण्ड = uninterrupted
परम = supreme
अनन्द = bliss
अवबोधस्पृशां = knowledge
अध्वा = path
कः = who
अपि = even
शिवप्रसाद = grace of Shiva
सुलभः = easy
संपत्स्यते = attain
योगिनां = of yogis
१० अवधूतचर्या .
कौपीनं शतखण्डजर्जरतरं कन्था पुनस्तादृशी
नैश्चिन्त्यं निरपेक्षभैक्षमशनं निद्रा श्मशाने वने .
स्वातन्त्र्येण निरङ्कुशं विहरणं स्वान्तं प्रशान्तं सदा
स्थैर्यं योगमहोत्सवेऽपि च यदि त्रैलोक्यराज्येन किम् .. ९१..
कौपीनं शतखण्डजर्जरतरं कन्था पुनस्तादृशी
नैश्चिन्त्यं निरपेक्षभैक्षमशनं निद्रा श्मशाने वने .
स्वातन्त्र्येण निरङ्कुशं विहरणं स्वान्तं प्रशान्तं सदा
स्थैर्यं योगमहोत्सवेऽपि च यदि त्रैलोक्यराज्येन किम् .. ९१..
The Way of Life of a Self-Realised Ascetic:
Wearing a loin-cloth worn-out and tattered into a hundred rags, with a wrap-around
in similar condition, free from anxiety, eating food from alms begged without any
expectations, sleeping in a forest or a cremation-ground, roaming freely without
hindrance, ever indrawn and calm, and also established in the great joy of Divine
union, -------for such a one even sovereignty of the three worlds is beneath comparison.
अवधूत = a self-realised ascetic with the highest spiritual freedom
चर्या = the way of life
कौपीनं = loin cloth
शत = hundred
खण्ड = torn
जर्जरतरं = much worn out
कन्था = rag
पुनः = again
तादृशी = of the same condition
नैश्चिन्त्यं = free from all diturbing thoughts
निरपेक्ष = without expectation
भैक्षं = food got by begging
अशनं = eating
निद्रा = sleep
श्मशाने = in a cremation ground
वने = in a forest
स्वातन्त्र्येण = freely
निरङ्कुशं = without hindrance
विहरणं = wandering
स्वान्तं = one's mind
प्रशान्तं = very peaceful
सदा = always
स्थैर्यं = steadfastness
योग = yoga
महोत्सवे = festive joy
अपि = also
च = and
यदि = when
त्रैलोक्य = three worlds
राज्येन = by sovereignty
किं = what
ब्रह्माण्डं मण्डलीमात्रं किं लोभाय मनस्विनः .
शफरीस्फुरितेनाब्धिः क्षुब्धो न खलु जायते .. ९२..
ब्रह्माण्डं मण्डलीमात्रं किं लोभाय मनस्विनः .
शफरीस्फुरितेनाब्धिः क्षुब्धो न खलु जायते .. ९२..
Will the wise ones show greed for this universe, which is but a mere mirage?
Indeed, the ocean is not agitated by the movements of a fish!
ब्रह्माण्डं = universe
मण्डली = reflection
मात्रं = mere
किं = what
लोभाय = for greed
मनस्विनः = wise
शफरी = a small fish
स्फुरितेन = by movement
अब्धिः = ocean
क्षुब्धः = agitated
न = not
खलु = indeed
जायते = become
मातर्लक्ष्मि भजस्व कंचिदपरं मत्काङ्क्षिणी मा स्म भूः
भोगेषु स्पृहयालवस्तव वशे का निःस्पृहाणामसि .
सद्यःस्यूतपलाशपत्रपुटिकापात्रे पवित्रीकृतै-
र्भिक्षावस्तुभिरेव संप्रति वयं वृत्तिं समीहामहे .. ९३..
मातर्लक्ष्मि भजस्व कंचिदपरं मत्काङ्क्षिणी मा स्म भूः
भोगेषु स्पृहयालवस्तव वशे का निःस्पृहाणामसि .
सद्यःस्यूतपलाशपत्रपुटिकापात्रे पवित्रीकृतै-
र्भिक्षावस्तुभिरेव संप्रति वयं वृत्तिं समीहामहे .. ९३..
Oh Mother Lakshmi! devote yourself to someone else! Do not long for me! Those who
covet pleasures are under your sway; what are you to us who are dispassionate? Now,
we want to subsist on alms gathered and purified in a bowl instantly made from the
leaves of Palasa tree.
मातः = mother
लक्ष्मि = O Laxmi!
भजस्व = serve
कंचित् = someone
अपरं = else
मत् = me
काङ्क्षिणी = long for
मा = do not
स्म = indeed
भू = earthly
भोगेषु = in enjoyments
स्पृहयालवः = desiring
तव = your
वशे = captive
का = what
निःस्पृहाणां = free from desires
असि = are
सद्यः = immediately
स्यूत = put together
पलाश = palaasha
पत्र = leaf
पुटिका = ??
पात्रे = vessel
पवित्रीकृतैः = sanctified
भिक्षावस्तुभिः = articles obtained by begging
एव = only
संप्रति = in the right way
वयं = we
वृत्तिं = attitude
समीहामहे = wish
महाशय्या पृथ्वी विपुलमुपधानं भुजलता
वितानं चाकाशं व्यजनमनुकूलोऽयमनिलः .
शरच्चन्द्रो दीपो विरतिवनितासङ्गमुदितः
सुखी शान्तः शेते मुनिरतनुभूतिनृर्प इव .. ९४..
महाशय्या पृथ्वी विपुलमुपधानं भुजलता
वितानं चाकाशं व्यजनमनुकूलोऽयमनिलः .
शरच्चन्द्रो दीपो विरतिवनितासङ्गमुदितः
सुखी शान्तः शेते मुनिरतनुभूतिनृर्प इव .. ९४..
With the earth for a bed, the arms for a large pillow, the sky for a roof, the
gentle breeze for a fan, the autumnal moon for a lamp, renunciation as conjugal bliss,
the sage sleeps in contentment and tranquillity, like a sovereign of immense glory.
महा = great
शय्या = bed
पृथ्वी = earth
विपुलं = ample
उपधानं = pillow
भुजलता = arms
वितानं = canopy
च = and
अकाशं = sky
व्यजनं = fan
अनुकूलः = pleasant
अयं = this
अनिलः = breeze
शरत् = autumn
चन्द्रः = moon
दीपः = light
विरति = abnegation
वनिता = wife
सङ्गं = company
उदितः = elevated (rejoicing)
सुखी = blissful
शान्तः = peaceful
शेते = sleeps
मुनिः = sage
अतनु = not small (undiminished)
भूतिः = glory
नृप = king
इव = as if
भिक्षाशी जनमध्यसङ्गरहितः स्वायत्तचेष्टः सदा
हानादानविरक्तमार्गनिरतः कश्चित्तपस्वी स्थितः .
रथ्याकीर्णविशीर्णजीर्णवसनः संप्राप्तकन्थासनो
निर्मानो निरहंकृतिः शमसुखाभोगैकबद्धस्पृहः .. ९५..
भिक्षाशी जनमध्यसङ्गरहितः स्वायत्तचेष्टः सदा
हानादानविरक्तमार्गनिरतः कश्चित्तपस्वी स्थितः .
रथ्याकीर्णविशीर्णजीर्णवसनः संप्राप्तकन्थासनो
निर्मानो निरहंकृतिः शमसुखाभोगैकबद्धस्पृहः .. ९५..
Living on alms, unattached to the company of people, ever acting with total freedom,
devoted to the path of dispassion towards the exchange of wealth, such a one is a
true ascetic. Wearing worn-out rags thrown in the streets, using a blanket received
by chance for a seat, without pride or selfishness, the ascetic wishes solely for
the joy of the controlled mind.
भिक्षाशी = eating alms
जनमध्य = society
सङ्गरहितः = unattached
स्वायत्तचेष्टः = free in actions (independent)
सदा = always
हानादान = give and take
विरक्त = indifferent
मार्ग = path
निरतः = pursuing
कश्चित् = who but
तपस्वी = engaged in austerities
स्थितः = living
रथ्या = in the streets
कीर्ण = thrown away
विशीर्ण = shattered
जीर्ण = worn out
वसनः = garment
संप्राप्त = gotten by chance
कन्थ = blanket
असनः = seat
निर्मानः = without pride
निरहंकृतिः = without egoism
शम = self-control
सुखाभोग = enjoying the happiness
एकबद्ध = bound by only one
स्पृहः = desiring
चण्डालः किमयं द्विजातिरथवा शूद्रोऽथ किं तापसः
किं वा तत्त्वविवेकपेशलमतियगीश्वरः कोऽपि किम् .
इत्युत्पन्नविकल्पजल्पमुखरैराभाष्यमाणा जनैः
न क्रुद्धाः पथि नैव तुष्टमनसो यान्ति स्वयं योगिनः .. ९६..
चण्डालः किमयं द्विजातिरथवा शूद्रोऽथ किं तापसः
किं वा तत्त्वविवेकपेशलमतियगीश्वरः कोऽपि किम् .
इत्युत्पन्नविकल्पजल्पमुखरैराभाष्यमाणा जनैः
न क्रुद्धाः पथि नैव तुष्टमनसो यान्ति स्वयं योगिनः .. ९६..
" Is this person an outcaste? or a twice-born? or a sudra? or an ascetic? or else
some master yogi with the mind filled with philosophical discernment? " When people
address the ascetic thus, doubting and debating garrulously, the Yogis themselves
walk awy, neither angry nor pleased.
चण्डालः = outcaste
किं = what
अयं = this
द्विजातिः = twice-born (initiated in scriptures)
अथवा = or
शूद्रः = servant
अथ = thus
किं = what
तापसः = ascetic
किं = what
वा = or
तत्त्व = truth
विवेक = discrimination
पेशल = expert
मति = mind
यगीश्वरः = supreme yogi
kaH - who
अपि = also
किं = what
इति = thus
उत्पन्न = arising
विकल्प = doubt
जल्प = argumentative
मुखरैः = garrulously
आभाष्यमाणा = accosted
जनैः = by people
क्रुद्धाः = angry
पथि = on the way
न = not
एव = only
तुष्ट = pleased
मनसः = mind
यान्ति = go
स्वयं = own way
योगिनः = yogis
The creator has provided for serpents air as food, got without violence or effort.
Beasts are satisfied with eating sprouting grass and laying on the ground. Likewise,
for people intellectually able enough to cross the sea of birth-death cycles, some
such means of living has been created. Those who seek this are able to bring to
final cessation the play of their natural attributes.
हिंसाशून्यमयत्नलभ्यमशनं धात्रा मरुत्कल्पितं
व्यालानां पशवस्तृणाङ्कुरभुजस्तुष्टाः स्थलीशायिनः .
संसारार्णवलङ्घनक्षमधियां वृत्तिः कृता सा नृणां
तामन्वेषयतां प्रयान्ति सततं सर्वे समाप्तिं गुणाः .. ९७..
हिंसाशून्यमयत्नलभ्यमशनं धात्रा मरुत्कल्पितं
व्यालानां पशवस्तृणाङ्कुरभुजस्तुष्टाः स्थलीशायिनः .
संसारार्णवलङ्घनक्षमधियां वृत्तिः कृता सा नृणां
तामन्वेषयतां प्रयान्ति सततं सर्वे समाप्तिं गुणाः .. ९७..
हिंसाशून्यं = without killing
अयत्न = without effort
लभ्यं = obtainable
अशनं = for eating
धात्रा = by the Creator
मरुत् = air
कल्पितं = provided
व्यालानां = vicious
पशवः = beasts
तृण = grass
अङ्कुरभुजः = feeding on sprouts
तुष्टाः = contented
स्थलीशायिनः = lying on ground
संसार = transmigratory life
अर्णव = ocean
लङ्घनक्षम = capable to cross over
धियां = intelligence
वृत्तिः = inclined to
कृता = made
सा = that
नृणां = of people
तां = to them
अन्वेषयतां = seeking
प्रयान्ति = go
सततं = constantly
सर्वे = all
समाप्तिं = ending
गुणाः = qualities (inertia, activity, and understanding)
गङ्गातीरे हिमगिरिशिलाबद्धपद्मासनस्य
ब्रह्मध्यानभ्यसनविधिना योगनिद्रां गतस्य .
किं तैर्भाव्यं मम सुदिवसैर्यत्र ते निर्विशङ्काः
कण्डूयन्ते जरठहरिणाः स्वाङ्गमङ्गे मदीये .. ९८..
गङ्गातीरे हिमगिरिशिलाबद्धपद्मासनस्य
ब्रह्मध्यानभ्यसनविधिना योगनिद्रां गतस्य .
किं तैर्भाव्यं मम सुदिवसैर्यत्र ते निर्विशङ्काः
कण्डूयन्ते जरठहरिणाः स्वाङ्गमङ्गे मदीये .. ९८..
Seated in the lotus-posture on a stone in the Himalayas on the banks of the Ganga,;
attaining yogic sleep by the practice of meditation on the Supreme Reality; with deer,
old with age and free from fear, caressing their bodies against mine------- will
such fortune come to me?
गङ्गातीरे = on the banks of river Ganges
हिमगिरि = Himalayas
शिला = stone
बद्ध = bound/sitting
पद्मासनस्य = lotus posture
ब्रह्म = transcendent truth
ध्यान = meditation
अभ्यसन = practice
विधिना = in the prascribed manner
योगनिद्रां = Samadhi (with consciousness of the external world lost)
गतस्य = going/falling
किं = what
तैः = by them
भाव्यं = resulting from
मम = my
सुदिवसैः = happy days
यत्र = where
ते = they
निर्विशङ्काः = fearless
कण्डूयन्ते = rub
जरठहरिणाः = old deer
स्वाङ्गं = own bodies
अङ्गे = body
मदीये = my
पाणिः पात्रं पवित्रं भ्रमणपरिगतं भैक्षमक्षय्यमन्नं
विस्तीर्णं वस्त्रमाशादशकमचपलं तल्पमस्वल्पमुर्वी .
येषां निःसङ्गताङ्गीकरण परिणतस्वान्तसंतोषिणस्ते
धन्याः संन्यस्तदैन्यव्यतिकरनिकराः कर्म निर्मूलयन्ति .. ९९..
पाणिः पात्रं पवित्रं भ्रमणपरिगतं भैक्षमक्षय्यमन्नं
विस्तीर्णं वस्त्रमाशादशकमचपलं तल्पमस्वल्पमुर्वी .
येषां निःसङ्गताङ्गीकरण परिणतस्वान्तसंतोषिणस्ते
धन्याः संन्यस्तदैन्यव्यतिकरनिकराः कर्म निर्मूलयन्ति .. ९९..
The hands serving as a sacred bowl, subsisting on the never-dwindling alms obtained
while roaming, the vast expanse of the sky serving as a dress, and the earth for
a stable, spacious bed---people with such dispassion are blessed indeed, for they
have renounced the poverty of attitude seeking mundane pleasures and thus giving up
worldly contacts, and inwardly contented in heart fulfilled by accepting solitude,
and thus able to uproot all actions ( the roots of future rebirths and deaths).
पाणिः = hand
पात्रं = vessel
पवित्रं = pure
भ्रमण = wandering
परिगतं = obtained
भैक्षं = alms
अक्षय्यं = never running short
अन्नं = food
विस्तीर्णं = ample
वस्त्रं = cloth
आशा = space
दशकं = ten directions
अचपलं = fixed
तल्पं = bed
अस्वल्पं = spacious
उर्वी = wide earth
येषां = whose
निःसङ्गत = without associating
अङ्गीकरण = absorb
परिणत = matured
स्वान्त = inwardly
संतोषिणः = blissful
ते = they
धन्याः = blessed
संन्यस्त = forsaking
दैन्य = deprivation
व्यतिकर = contact
निकराः = best of objects
कर्म = actions
निर्मूलयन्ति = root out
मातर्मेदिनि तात मारुत सखे तेजः सुबन्धो जल
भ्रातर्व्योम निबद्ध एव भवतामन्त्यः प्रणामाञ्जलिः .
युष्मत्सङ्गवशोपजातसुकृतस्फारस्फुरन्निर्मल-
ज्ञानापास्तसमस्तमोहमहिमा लीये परब्रह्मणि .. १००..
मातर्मेदिनि तात मारुत सखे तेजः सुबन्धो जल
भ्रातर्व्योम निबद्ध एव भवतामन्त्यः प्रणामाञ्जलिः .
युष्मत्सङ्गवशोपजातसुकृतस्फारस्फुरन्निर्मल-
ज्ञानापास्तसमस्तमोहमहिमा लीये परब्रह्मणि .. १००..
Oh Mother Earth! Oh Wind, my Father! Oh Fire, my friend! Oh Water, my good relative!
Oh Sky, my Brother! With clasped hands this is my concluding salutations to you!
My association with you all resulted in an accumulation of scintillating merits,
culminating in abundance of pure knowledge, which helped me overcome the marvellous sway
of Unreality! May I now unite with the Transcendent Truth!
मातः = O Mother
मेदिनि = Earth
तात = O Father
मारुत = Wind
सखे = O Friend
तेजः = Fire
सुबन्धः = O my good relative
जल = Water
भ्रातः = O Brother
व्योम = Sky
निबद्ध = tied to
एव = only
भवतां = with you all
अन्त्यः = last
प्रणाम = salutations
अञ्जलिः = clasped hands
युष्मत् = with you all
सङ्गवश = association with
उपजात = developed
सुकृत = good deeds, merits
स्फार = wide
स्फुरत् = trembling, resplendent
निर्मल = without blemish, pure
ज्ञान = knowledge
अपास्त = discard
समस्त = all
मोह = delusion
महिमा = wondrous power
लीये = merge
परब्रह्मणि = in the Transcendent Reality
||कौपीन पंचकं ( शंकराचार्य) ||
कौपीन पंचकम्
Five Stanzas on the wearer of loin-cloth
वेदान्तवाक्येषु सदा रमन्तो
भिक्षान्नमात्रेण च तुष्टिमन्तः |
विशोकमन्तःकरणे चरन्तः
कौपीनवन्तः खलु भाग्यवन्तः ||१||
Roaming ever in the grove of Vedanta,
Ever pleased with his beggar's morsel,
Wandering onward, his heart free from sorrow,
Blest indeed is the wearer of the loin-cloth | (1)
मूलं तरोः केवलमाश्रयन्तः
पाणिद्वयं भोक्तुममन्त्रयन्तः |
कन्थामिव श्रीमपि कुत्सयन्तः
कौपीनवन्तः खलु भाग्यवन्तः ||२||
Sitting at the foot of a tree for shelter,
Eating from his hands his meagre portion,
Spurning wealth like a patched-up garment,
Blest indeed is the wearer of the loin-cloth | (2)
स्वानन्दभावे परितुष्टिमन्तः
सुशान्तसर्वेन्द्रियवृत्तिमन्तः |
अहर्निशं ब्रह्मसुखे रमन्तः
कौपीनवन्तः खलु भाग्यवन्तः ||३||
Satisfied fully by the Bliss within him,
Curbing wholly the cravings of his senses,
Delighting day and night in the bliss of Brahman,
Blest indeed is the wearer of the loin-cloth | (3)
देहादिभावं परिवर्तयन्तः
स्वात्मानमात्मन्यवलोकयन्तः |
नान्तं न मध्यं न बहिः स्मरन्तः
कौपीनवन्तः खलु भाग्यवन्तः ||४||
Witnessing the changes of mind and body,
Naught but the Self within him beholding,
Heedless of outer, of inner, of middle,
Blest indeed is the wearer of the loin-cloth | (4)
ब्रह्माक्षरं पावनमुच्चरन्तो
ब्रह्माहमस्मीति विभावयन्तः |
भिक्षाशिनो दिक्षु परिभ्रमन्तः
कौपीनवन्तः खलु भाग्यवन्तः ||५||
Chanting Brahman, the word of redemption,
Meditating only on `I am Brahman',
Living on alms and wandering freely,
Blest indeed is the wearer of the loin-cloth | (5)
||इति श्रीमद् शङ्कराचार्यकृत कौपीन पञ्चकं संपूर्णम् ||
.. काशीपञ्चकम् ..
.. काशीपञ्चकम् ..
मनोनिवृत्तिः परमोपशान्तिः
सा तीर्थवर्या मणिकर्णिका च .
ज्ञानप्रवाहा विमलादिगङ्गा
सा काशिकाहं निजबोधरूपा .. १..
यस्यामिदं कल्पितमिन्द्रजालं
चराचरं भाति मनोविलासम् .
सच्चित्सुखैका परमात्मरूपा
सा काशिकाहं निजबोधरूपा .. २..
कोशेषु पञ्चस्वधिराजमाना
बुद्धिर्भवानी प्रतिदेहगेहम् .
साक्षी शिवः सर्वगतोऽन्तरात्मा
सा काशिकाहं निजबोधरूपा .. ३..
काश्यां हि काश्यते काशी काशी सर्वप्रकाशिका .
सा काशी विदिता येन तेन प्राप्ता हि काशिका .. ४..
काशीक्षेत्रं शरीरं त्रिभुवन-जननी व्यापिनी ज्ञानगङ्गा .
भक्तिः श्रद्धा गयेयं निजगुरु-चरणध्यानयोगः प्रयागः .
विश्वेशोऽयं तुरीयः सकलजन-मनःसाक्षिभूतोऽन्तरात्मा
देहे सर्वं मदीये यदि वसति पुनस्तीर्थमन्यत्किमस्ति .. ५..
Comments
Post a Comment